Μαριλίτσα ΚωνσταντοπούλουΑυτοί είναι οι υπαρξιστές φιλόσοφοι που δε γίνεται να μην έχεις διαβάσει. Ένα άρθρο-αφιέρωμα στον υπαρξισμό και στους πιο γνωστούς εκπροσώπους του.
«Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Καταδικασμένος, γιατί δεν δημιούργησε, δεν έπλασε μόνος του τον εαυτό του κι ωστόσο ταυτόχρονα ελεύθερος, γιατί από τη στιγμή που πετάχτηκε στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για ό, τι κάνει.»
Ζαν-Πολ Σαρτρ
Υπαρξισμός
Ο υπαρξισμός ως φιλοσοφικό ρεύμα εισήχθη τον 20ο αιώνα, γεννήθηκε, ωστόσο, στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα σε μια εποχή κατά την οποία παρουσιάστηκαν πιο έντονα πλέον δείγματα ενδιαφέροντος για την κατανόηση της ύπαρξης και τέθηκαν οι βάσεις για τη γέννηση της υπαρξιακής φιλοσοφίας.
Μια εποχή στην οποία τα αυστηρά ήθη και ο συντηρητισμός, σε συνδυασμό με ενδείξεις προμηνύουσες μια σταδιακά πιο φιλελεύθερη εποχή, ευνόησαν τις φιλοσοφικές αναζητήσεις, γεννώντας ερωτήματα για την ανθρώπινη ύπαρξη, την προέλευσή της, τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο.
Αναζητήσεις που η ακόρεστη περιέργεια της ανθρώπινης φύσης ήδη έτρεφε, κρυφά, και που τον 19ο αιώνα εξωτερικεύτηκαν από μια γενιά φιλοσόφων που δε θέλησε να ταυτιστεί με την αντικειμενική ή θεωρητική επιστήμη, αλλά να μιλήσει για την πραγματική και συγκεκριμένη ύπαρξη του ανθρώπου.
Υπαρξιστές φιλόσοφοι: Επίκεντρο ο άνθρωπος
Ο υπαρξισμός (existentialism) στηρίζεται στην παραδοχή ότι υπάρχουμε πέρα απ’ ό, τι γινόμαστε, θέση που εκφράστηκε ηχηρά από τον σπουδαίο Γάλλο φιλόσοφο του περασμένου αιώνα, Zαν-Πολ Σαρτρ, και συνοψίστηκε στη φράση «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» (“L’existence précède l’essence“).
Ο άνθρωπος υπάρχει προτού και πέρα απ’ ό, τι γίνεται μετέπειτα στη ζωή του.
Το σημείο εκκίνησης του ατόμου χαρακτηρίζεται από αυτό που ονομάστηκε «υπαρξιακή συμπεριφορά», μια αίσθηση αποπροσανατολισμού, σύγχυσης και φόβου απέναντι σε έναν προφανώς παράλογο κόσμο. Αποκλειστικό επίκεντρο είναι ο άνθρωπος ως μοναδική και ανεπανάληπτη ύπαρξη, ως μοναδικός τύπος που πλάθεται μέσα από τις προσωπικές του ενέργειες, τις οποίες ακολουθεί ελεύθερα, επιλέγοντας τον εαυτό του.
«Ο άνθρωπος είναι απόλυτα ελεύθερος και γι’ αυτό είναι απόλυτα υπεύθυνος.»
Ζαν-Πολ Σαρτρ
Υπαρξιστές φιλόσοφοι
Η ανθρώπινη ύπαρξη αυτή καθαυτή, η περιέργεια για το τί υπάρχει πέρα από αυτό που βλέπουμε, η θέση του ανθρώπου σε έναν κόσμο, στον οποίο φαίνεται να δεσπόζει ο παραλογισμός, ενέπνευσαν μερικούς από τους σημαντικότερους φιλοσόφους να εκφράσουν μέσα από το έργο τους διαχρονικούς προβληματισμούς, αλήθειες, φοβίες για το τρωτό και το μάταιο της ανθρώπινης φύσης.
Ορισμένοι από τους σημαντικότερους υπαρξιστές φιλοσόφους που πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσεις:
Άλμπερ Καμύ (1913-1960): Γάλλος φιλόσοφος και μυθιστοριογράφος που προσπάθησε να διαχειριστεί την ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Μέσα από το έργο του μίλησε για την απουσία νοήματος και την αναγκαστική προσπάθεια εύρεσής του σε έναν κόσμο δίχως νόημα, όπου ακόμα και ο θάνατος στερείται νοήματος.
Κύριος προβληματισμός του το πώς θα καταφέρει τελικά ο άνθρωπος να διαχειριστεί την απουσία νοήματος υπερπηδώντας την επίγνωση της ματαιότητας.
“Ζωή είναι το άθροισμα των επιλογών μας.”
Άλμπερ Καμύ
Σιμόν ντε Μποβουάρ (1908-1986): Γαλλίδα συγγραφέας, φιλόσοφος, φεμινίτρια. Μέσα από το έργο της ανέδειξε τον φεμινιστικό υπαρξισμό αναλύοντας τη γυναικεία ύπαρξη.
Ενστερνιζόμενη την άποψη ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας εστίασε τη φιλοσοφία της στην σημασία του αυτοκαθορισμού και της αυτοδιάθεσης.
Η ίδια αντιλαμβάνεται τη γυναίκα ως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του κοινωνικού «Άλλου», ως ύπαρξη που εξαιτίας βαθιά ριζωμένων αντιλήψεων και σκόπιμα συντηρημένων προκαταλήψεων προσδιορίζεται από τον άνδρα, αποτελώντας το ανώμαλο αντίθετό του, επιμένοντας στο κοινωνικό κατασκεύασμα του καταπιεσμένου θηλυκού προτύπου.
Υπέρμαχος της επιλογής αποτελεί συνώνυμο του φεμινισμού.
«Το παρόν δεν είναι ένα εν δυνάμει παρελθόν. Είναι η στιγμή της επιλογής και της δράσης.»
Σιμόν Ντε Μποβουάρ
Ζαν-Πολ Σαρτρ (1905-1980): Γάλλος Φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος, πρεσβευτής του φιλοσοφικού υπαρξισμού.
Μια αντισυμβατική προσωπικότητα που σημάδεψε τον 20ο αιώνα προσπαθώντας να κατανοήσει το παράλογο της ανθρώπινης φύσης σε έναν κόσμο, τον οποίο καλείται να διαμορφώσει μέσα από την επιλογή.
Βασικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης αποτελεί η ελευθερία, η οποία οδηγεί στην επιλογή και κατ’ επέκταση στην ευθύνη.
Ο ίδιος τόνισε την σημασία της επιλογής και της ευθύνης.
“Ο άνθρωπος είναι αυτό που θέλει ο ίδιος να είναι.”
Ζαν-Πολ Σαρτρ
Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900): Γερμανός Φιλόσοφος, ποιητής, συνθέτης. Στο Νίτσε ανήκει η φράση “God is dead”, μία από τις πιο χαρακτηριστικές κουβέντες στο χώρο της φιλοσοφίας.
Μεταξύ άλλων, ο Νίτσε μίλησε για την σημασία ενός σύμπαντος, το οποίο κυριαρχείται από φυσικούς κανόνες και στο οποίο, ο ίδιος ο άνθρωπος φέρει την ευθύνη για τη ζωή και τη μοίρα του.
Η μοίρα δεν είναι θείο έργο, αλλά δημιούργημα του ανθρώπου και αποτέλεσμα των επιλογών του, εκφράζοντας, ωστόσο, τον κίνδυνο, ότι η εγκαθίδρυση μιας νέας φωτισμένης εποχής ενέχει για τους περισσότερους ανθρώπους το ρίσκο της απελπισίας και της βύθισης στη ματαιότητα.
“Ποιο από τα δύο: Είναι ο άνθρωπος μία από τις γκάφες του Θεού ή ο Θεός μία από τις γκάφες του ανθρώπου;”
Φρίντριχ Νίτσε
Φίοντορ Ντοστογιέφσκι (1821-1881): Ρώσος συγγραφέας και μία από τις σπουδαιότερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Κύρια πηγή αμφιβολίας για τον Ντοστογιέφσκι αποτελεί το προφανές παράδοξο μεταξύ του πόνου στον κόσμο και της έννοιας του Θεού.
Για τον Ντοστογιέφσκι, το πρόβλημα που γεννάται δεν είναι η αναγνώριση της αλήθειας, αλλά η εξάλειψη της αμφιβολίας.
Στο έργο του “Σημειώσεις από το Υπόγειο” που θεωρείται σταθμός στην υπαρξιακή σκέψη, μίλησε για τον ανθρώπινο πόνο που προκαλείται από το παράδοξο της ανάγκης του ανθρώπου να αποκτήσει μια αίσθηση σύνδεσης με τον έξω κόσμο, απαιτώντας, ταυτόχρονα, πλήρη ανεξαρτησία και απόλυτη ελεύθερη βούληση.
Επίκεντρο του έργου η ύπαρξη ενός μεμονωμένου ατόμου, ο οποίος μέσα από διαρκείς αποτυχίες αγωνίζεται να υπάρχει, να καθορίζει τον εαυτό του, να καθορίζει το σύμπαν γύρω του και να ανήκει. Εσωτερικές αναζητήσεις, πόνος και υπαρξιακοί προβληματισμοί χαρακτηρίζουν τους ήρωές του.
«Τίποτα δεν είναι πιο σαγηνευτικό για τον άνθρωπο από την ελευθερία συνείδησής του. Αλλά τίποτα δεν είναι μια μεγαλύτερη αιτία για πόνο.»
Αδελφοί Καραμαζώφ, 1880
Δες επίσης: