Γεωργία ΚουμαράΠώς η αισθητική στα εξώφυλλα βιβλίων μπορεί να οδηγήσει σε διακρίσεις από πλευράς του αναγνωστικού κοινού
Φανταστείτε το βιβλίο του Game of Thrones αντί για το απλό μπλε εξώφυλλο με το ξίφος να έβγαινε με κάποιο καλλιτεχνικό illustration της 
Daenerys, με τα γαλάζια μάτια και τα άσπρα μαλλιά. Μα τότε δε θα αντιπροσώπευε τόσο καλά τον χαρακτήρα του βιβλίου, θα μου πείτε. Ναι αλλά ούτε και τα αμέτρητα μυθιστορήματα που επειδή έχουν μια κεντρική ηρωίδα και συνήθως είναι γραμμένα από γυναίκες αξίζουν να έχουν εξώφυλλα σαν αυτό του The Beauty Queens που ούτε και εγώ δε θα του έριχνα δεύτερη ματιά. Μπορεί να είναι καλό, μπορεί και όχι, πάντως με τέτοιο εξώφυλλο, εγώ δε θα το μάθω ποτέ, και ας μου λένε από μικρή «μην κρίνεις ένα βιβλίο από το εξώφυλλό του!»
Ψευδώνυμα και αρχικά
Το παράδειγμα της J.K. Rowling είναι αρκετά γνωστό. Πριν την έκδοση του πρώτου βιβλίου του Harry Potter ο εκδότης συμβούλεψε τη συγγραφέα να αλλάξει το όνομα της ώστε να μην προδίδει το φύλο της. Ο λόγος ήταν ότι αυτή η «μάσκα» θα έκανε τα αγόρια να θέλουν να διαβάσουν αυτό το βιβλίο, αφού ο πιθανός αγοραστής βλέποντας το ουδέτερο όνομα με τα αρχικά στο εξώφυλλο θα θεωρήσει ότι ο συγγραφέας είναι άντρας. Και παρόλο που μετά από τόσα χρόνια η Joanne Rowling είναι από τις πιο διάσημες συγγραφείς και κανέναν δε νοιάζει πια αν ο Harry Potter δημιουργήθηκε από μια γυναίκα, η προκατάληψη ξαναήρθε. Το νέο της βιβλίο, επίσης με τη χρήση ψευδώνυμου, βγήκε στην αρχή με ένα ουδέτερο εξώφυλλο. Όταν αποκαλύφθηκε ότι αυτή ήταν η συγγραφέας, οι πωλήσει μάλιστα αυξήθηκαν. Όμως η δεύτερη έκδοση του βιβλίου είναι με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο διαφορετική εν γνώσει αυτής της ιδιότητας.
Τα παραδείγματα άστοχων εξώφυλλων αυξάνονται συνεχώς. Κάποια υποδεικνύουν και ποιους αναγνώστες στοχεύουν να τραβήξουν οι εκδότες σε διαφορετικές χώρες, όπως η αμερικάνικη και η αγγλική έκδοση του Paper Towns του John Green.
Για κάποια βιβλία η επιλογή είναι απλά ακατανόητη, όπως το χτυπητό φούξια του Cloud Atlas του David Mitchell, που σε καμία περίπτωση δε δικαιολογείται από το περιεχόμενο του, μια ιστορία δράσης επιστημονικής φαντασίας, ειδικά αφού υπάρχει μια άλλη πολύ πιο ταιριαστή έκδοση.
Η Maureen Johnson και το πρότζεκτ Coverflip
Το θέμα των εξώφυλλων και ειδικότερα των επιλογών για τα βιβλία γραμμένα από γυναίκες απασχόλησε και την Maureen Johnson, συγγραφέα βιβλίων και διηγημάτων για νέους (10 μυθιστορήματα σύνολο, εκ των οποίων ένα είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά με τίτλο «Το όνομα του άστρου»). Αναπόφευκτα λόγω επαγγέλματος, η Johnson έχει μια μεγάλη εμπειρία με αναγνώστες, εκδότες και κυρίως το πώς σκέφτονται οι άνθρωποι για τα βιβλία.
Με αφορμή ένα twitter που δημοσίευσε τον Μάιο του 2013 όπου αναφέρει ότι άντρες φαν των βιβλίων της παραπονιούνται για τα κοριτσίστικα εξώφυλλα που τους κάνουν να ντρέπονται να τα διαβάζουν δημοσίως, ξεκίνησε ένα πρωτότυπο πρότζεκτ με τίτλο Coverflip. Η συγγραφέας κάλεσε τους 77.000 ακολούθους της στο twitter να ξανασχεδιάσουν εξώφυλλα βιβλίων γραμμένα από άντρες ως εξώφυλλα βιβλίων από και για γυναίκες. Οι εικόνες που έλαβε φέρνουν στην επιφάνεια το θέμα της παρουσίασης των βιβλίων με κριτήριο το φύλο.
Κάποια από τα αλλαγμένα εξώφυλλα γνωστών μυθιστορημάτων
Η συγγραφέας συνέχισε να μιλάει για τις προκαταλήψεις που υπάρχουν ενάντια στα «κοριτσίστικα» βιβλία και φυσικά για το κατά πόσο είναι μια μορφή σεξισμού ενάντια στις γυναίκες συγγραφείς και λογοτεχνικές ηρωίδες σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Huffington Post.
«Όταν ακούω να μιλάνε για βιβλία ελαφριά, αναγνώσματα παραλίας» γράφει στο άρθρο, «κατά 95% θα μιλάνε για βιβλία γραμμένα από γυναίκες. Βάζουν ταμπέλες όπως “ρομαντικό” και εννοούν ένα βιβλίο που δε θα σε κάνει να σκεφτεί, χωρίς ουσία και πραγματικό νόημα. Σε ανάλογες περιπτώσεις για βιβλία από άντρες συγγραφείς, οι απόψεις θα είναι απλά “μου άρεσε/δε μου άρεσε”.»
Η ευελιξία των αναγνωστριών και η ελευθερία επιλογής
Θα μου πείτε βέβαια, τι σημασία έχουν οι ταμπέλες; Οι καλοί αναγνώστες επιλέγουν τα βιβλία τους άσχετα από τον συγγραφέα. Το θέμα είναι πιο σημαντικό, για αυτό οι κατηγορίες είναι αστυνομικά, φαντασίας, θρίλερ, δράμα κτλ και όχι αρσενικό και θηλυκό, τα βιβλία δεν έχουν φύλλο! Αλλά αυτό δεν είναι απολύτως σωστό… ας πάρουμε για παράδειγμα την παιδική λογοτεχνία.
Υπάρχει μια γενική άποψη που ορίζει ότι τα αγόρια δε θέλουν ή δε μπορούν να διαβάζουν ιστορίες με ηρωίδες κορίτσια. Ίσως φοβούνται ότι θα διαταράξει κάποια ισορροπία, ίσως απλά δεν νιώθουν την ανάγκη να εκμεταλλευτούν την λογοτεχνία για να ζήσουν μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου τη ζωή μιας γυναίκας, ίσως πιστεύουν ότι δεν θα βρουν τη σύνδεση που κάθε αναγνώστης αναζητά. Όμως αυτό δεν είναι αμφίδρομο! Γιατί οι γυναίκες είναι οι ιδανικές αναγνώστριες! Διαβάζουν τα πάντα, είναι ανεκτικές και ευέλικτες, δεν έχουν κανένα πρόβλημα να επιχειρήσουν τουλάχιστον να ανακαλύψουν κάθε θέμα γιατί θα βρουν τρόπο να το αφομοιώσουν και να πάρουν ότι θέλουν από το μυθιστόρημα, ακόμα και αν μιλάει για αποκλειστικά αντρικά θέματα και εμπειρίες από αντρική οπτική γωνία. Δεν έχουν και πολλές επιλογές βέβαια, ειδικά αν αναλογιστούμε τα βιβλία που διδάσκονται στα σχολεία, αφού σε αυτήν την ηλικία κυρίως διαμορφώνονται οι λογοτεχνικές προτιμήσεις του καθενός.
Ακόμα και σε επίπεδο πανεπιστημίου. Τα μαθήματα με τίτλο «Women studies» είναι συγκεκριμένα και συνήθως επιλογής. Αλλά τα μαθήματα με γενικό περιεχόμενο εν τέλει αποτελούνται κατά 95% από έργα άντρων συγγραφέων. Όπως αναφέρει και το άρθρο «σαν φοιτήτρια λογοτεχνίας έχω διαβάσει για αμέτρητες κρίσεις μέσης ηλικίας, έρωτες με αισθησιακές νεαρές και μίσος για συζύγους. Φαντάζεστε όμως να γινόταν ανάποδα και μια τάξη με άντρες να ασχολούνται για ολόκληρο το εξάμηνο με την γυναικεία σεξουαλικότητα; […] Σε καμιά περίπτωση δεν κατηγορώ τους αγαπημένους μου άντρες συγγραφείς. […] όμως οι πιο αγαπημένοι της ήρωες, ειδικά σε έργα κλασσικής λογοτεχνίας, είναι άντρες και οι γυναικείοι χαρακτήρες που πραγματικά έχουν βάθος και αξία είναι μετρημένοι στα δάχτυλα.»
Παρόλο που φαινομενικά μετά το σχολείο υπάρχει πια απεριόριστη ελευθερία στο τι βιβλίο θα επιλέξει ο καθένας, στη πραγματικότητα ο κόσμος μας υποδεικνύει τι πρέπει να διαβάσουμε κάθε μέρα.
Η κατάταξη σε κατηγορίες, οι συστάσεις, οι κριτικές, οι συγκρίσεις, το που βρίσκονται στο μαγαζί μπορούν να επηρεάσουν την απόφαση του επικείμενου αναγνώστη, αλλά το πιο καθοριστικό στοιχείο είναι σίγουρα το εξώφυλλο. Και είναι γεγονός ότι εάν είσαι γυναίκα συγγραφέας είναι πολύ πιο πιθανόν το εξώφυλλο που θα επιλεγεί να έχει φωτεινά χρώματα ή κάποια γλυκιά εικόνα, ακόμα και αν έχει το ίδιο θέμα και ανάλογη ποιότητα με κάποιο άντρα συγγραφέα, που όμως δε θα βρει ένα εξώφυλλο που να θυμίζει cupcake. Το κακό είναι ότι τέτοιου είδους πρώτες εντυπώσεις αυτόματα υπονοούν στον πιθανό αγοραστή ότι το βιβλίο αυτό είναι κατώτερης ποιότητας και μάλλον αφορά λιγότερο σοβαρά θέματα από άλλα, κάτι που μπορεί να είναι αλήθεια, αλλά τις περισσότερες φορές είναι μια αβάσιμη και ανησυχητική παραπλάνηση.
Η έκδοση στις Η.Π.Α.
Η έκδοση στη Γαλλία
Εξώφυλλο φτιαγμένο από φαν για το Coverflip
Oπότε μάλλον κανέναν δεν ωφελεί ο χωρισμός των βιβλίων σε λογοτεχνία για κορίτσια και λογοτεχνία για αγόρια. Σίγουρα όχι τα αγόρια που απλά χάνουν την ευκαιρία να διαβάσουν εκπληκτικές ιστορίες για γυναίκες γραμμένες από γυναίκες, κάτι που όπως είπαμε δεν ισχύει με τις «ευέλικτες» αναγνώστριες. Πότε θα σταματήσει άραγε να περιορίζεται η λογοτεχνία από τέτοιου είδους συστολές και η έννοια «κοριτσίστικο» να είναι συνώνυμο της χαμηλότερης ποιότητας;
Πηγές:
Το youtube video μέσω του οποίου έμαθα για τα εξώφυλλα που έχουν φύλλο: https://www.youtube.com/watch?v=WrkYAFkY4FE
Το πλήρες άρθρο της Maureen Johnson: http://www.huffingtonpost.com/maureen-johnson/gender-coverup_b_3231484.html
Άρθρο για το Coverflip project: http://www.dailymail.co.uk/news/article-2322343/Maureen-Johnson-asks-fans-classic-literature-modern-girly-makeover.html