Ευα ΜπεσλεμέΗ χρήση της φωτογραφίας για σκοπούς χειραγώγησης της μάζας
Στο χώρο της πολιτικής η φωτογραφία έχει χρησιμοποιηθεί πολλάκις και με ποικίλους τρόπους. Σε περιόδους πολέμων, σε προεκλογικές καμπάνιες αλλά και για την διαμόρφωση των προφίλ πολιτικών προσώπων. Με τον όρο φωτογραφία χειραγώγησης νοείται η χρήση της φωτογραφίας ως μέσο παραπληροφόρησης και κατεύθυνσης της γνώμης, μίας μεγάλης ομάδας ατόμων, ώστε να επιτευχθούν συγκεκριμένοι σκοποί.
Ο Γιάννης Σταθάτος αποσαφηνίζει τον όρο «committed photography» ως την φωτογραφία εκείνη για την οποία απαιτούνται μεγάλη προσπάθεια και ικανότητες, ώστε να πειστεί ένα πιο απαιτητικό κοινό, λιγότερο κομματικοποιημένο. Μάλιστα, διακρίνει αυτήν την κατηγόρια φωτογραφίας από την προπαγάνδα καθώς στην δεύτερη η ιδεολογική τάση του κοινού θεωρείται δεδομένη. Εν συνεχεία, προσθέτει πως στην πολιτική φωτογραφία, οι ιδεολογικές πεποιθήσεις και προκαταλήψεις του φωτογράφου παίζουν καταλυτικό ρόλο στο τελικό αποτέλεσμα της λήψης. Ανατρέχοντας στην άποψη της Sontag σχετικά με την λεζάντα που οφείλει να συνοδεύει την φωτογραφία, ο Σταθάτος τονίζει πως η λεζάντα δεν είναι πάντα «αθώα» και πολλές φορές συμβάλει στην παρερμηνεία του περιεχόμενου της φωτογραφίας. Τέλος, αναφέρει πως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κοινοποιούν συχνά φωτογραφίες που ίσως φαίνονται «αθώες» όμως στην πραγματικότητα υποθάλπουν πολιτικές σκοπιμότητες. Για τους Terry Dennett και John Spence οι φωτογράφοι εμπλέκονταν ανέκαθεν με την πολιτική γιατί οι φωτογραφίες φέρουν ιδεολογίες που αναπόφευκτα επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις αξίες και τις πεποιθήσεις μίας κοινωνίας.
Η χρήση της φωτογραφίας για σκοπούς χειραγώγησης της μάζας δεν αποτελεί δημιούργημα του 21ου αιώνα. Είναι ιστορικά αδιαμφισβήτητο ότι ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν ένας ηγέτης που είχε την ικανότητα να καθοδηγεί και να χειραγωγεί τα πλήθη. Τα απάνθρωπα βασανιστήριά του κατά των Εβραίων είναι γνωστά, δεν έδειχνε όμως κανένα έλεος ούτε στα μικρά παιδιά. Στο βιβλίο «The black book of Polish Jewry» μεταξύ άλλων αναφέρεται το παράδειγμα του διοικητή Wilhaus, ο οποίος συνήθιζε να πυροβολεί από το μπαλκόνι του γραφείου του αιχμάλωτους προκειμένου να ευχαριστήσει την κόρη του και την γυναίκα του. Μάλιστα ακόμα πιο εξωφρενικό είναι το γεγονός ότι διέταζε τους στρατιώτες, να πετάνε στον αέρα παιδιά ηλικίας τριών-τεσσάρων ετών, ώστε να τα πυροβολεί. Η κόρη του διασκέδαζε μ’ αυτή την φρικτή σκηνή, τον χειροκροτούσε και του ζητούσε να επαναλάβει το ακραίο θέαμα. Τα παιδιά που γεννιόντουσαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, θανατώνονταν αμέσως. Σε άλλες περιπτώσεις, οι μητέρες με τα παιδιά τους οδηγούνταν στα κρεματόρια.
Παρά ταύτα, εκείνη την περίοδο είχε κυκλοφορήσει πληθώρα φωτογραφιών που απεικονίζαν τον Χίτλερ να είναι στοργικός με τα παιδιά. Έχοντας περάσει σχεδόν 70 χρόνια από την λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και έχοντας γίνει γνωστά τα ακραία και φρικιαστικά βασανιστήρια των ΕΣΕΣ, είναι εύκολο να γίνει αντιληπτό πως οι φωτογραφίες αυτές είχαν σκοπό να χειραγωγήσουν τον κόσμο και να προωθήσουν ένα ψεύτικο προφίλ της πολιτικής του Χίτλερ. Όμως κατά την διάρκεια του πολέμου αυτό δεν γινόταν εύκολα αντιληπτό. Όπως δήλωσε η Kitty Werthmann η οποία έζησε την τεράστια επιρροή που ασκούσε ο Χίτλερ στα πλήθη «Τον εκλέξαμε με την συντριπτική πλειοψηφία του 98% των ψήφων», «τον ψηφίσαμε». Ο Χίτλερ είχε ένα μοναδικό χάρισμα, εκείνο της πειθούς.
Επιστρέφοντας στον 21ο αιώνα, μπορούμε να συναντήσουμε χιλιάδες παραδείγματα όπου η φωτογραφία έχει αποτελέσει σημαντικό μέσο διαμόρφωσης της εικόνας διαφόρων πολιτικών. Αυτή τη φορά ας πάρουμε ως παράδειγμα τον Πρόεδρο των Η.Π.Α, Barack Obama.
Στις εκλογές που έλαβαν χώρα το 2012, η χρήση της φωτογραφίας είχε κεντρικό ρόλο στην προεκλογική διαδικασία. Γενικά, ο Obama συνηθίζει να εμφανίζεται και να φωτογραφίζεται με την οικογένεια του, δημιουργώντας το προφίλ του ενάρετου οικογενειάρχη. Στην τελευταία του πολιτική αναμέτρηση, βασικός του αντίπαλος θεωρείτο ο Mitt Romney. Στην διάρκεια της προεκλογικής αναμέτρησης, ο Romney δεν δίστασε να προβεί σε υποτιμητικές δηλώσεις για το γυναικείο φύλο, με αποκορύφωμα τη δήλωση του «binders full of women», εννοώντας ντοσιέ από γυναίκες. Στην ελληνική μετάφραση πιθανόν αυτός ο χαρακτηρισμός να μην προκαλεί μεγάλη έκπληξη, για τους Αμερικάνους όμως και συγκεκριμένα για τις Αμερικανίδες, που τις αφορούσε άμεσα, αυτή η δήλωση συζητήθηκε πολύ και θεωρήθηκε ιδιαίτερα προσβλητική. Ο Obama για να εκμεταλλευτεί το γεγονός υπέρ του, αύξησε τις δημόσιες εμφανίσεις με την σύζυγο του, συνεπώς και τις φωτογραφήσεις. Ο Obama ανακηρύχτηκε ο νικητής της εκλογικής «μάχης». Δεν χωρά αμφιβολία πως η πολιτική του ατζέντα καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το εκλογικό αποτέλεσμα, είναι επίσης βέβαιο όμως, πως το προφίλ του «ενάρετου οικογενειάρχη» ενδυνάμωσε σημαντικά την θέση του. Μην ξεχνάμε, ότι απευθύνεται στον αμερικανικό λαό όπου ο θεσμός της οικογένειας προβάλλεται με κάθε τρόπο μέσα από το Hollywood, είτε επειδή ο θεσμός της οικογένειας είναι σεβαστός για τους Αμερικανούς πολίτες, είτε επειδή εκλείπει. Τα συμπεράσματα δικά σας.
Ακολουθούν ιστορικές πολιτικές φωτογραφίες που υπέστησαν ρετουσάρισμα για διαφορετικούς λόγους η κάθε μία:
1930– Ο Στάλιν συνήθιζε να αφαιρεί από τις φωτογραφίες του όσους θεωρούσε εχθρούς του, ο κομισάριος στα δεξιά αφαιρέθηκε.
1936– O Mao Tse-Tung αφαίρεσε τον Ko Fu (στα αριστερά) όταν έχασε την εύνοια του.
1942– Πρόκειται για το πορτραίτο του Benito Mussolini, ο άνθρωπος που κρατάει το άλογο αφαιρέθηκε ώστε ο Mussolini να εμφανίζεται σαν ήρωας.
1968– Ο Fidel Castro εγκρίνει την επέμβαση των σοβιετικών στην Τσεχοσλοβακία, στην μέση ο Carlos Franqui διακόπτει τις σχέσεις του με το καθεστώς και εξορίζεται στην Ιταλία, το πρόσωπο του αφαιρέθηκε από την φωτογραφία.
1976– Πρόκειται για μνημόσυνο προς τον Mao Tse–Tung στην πλατεία Tiananmen, οι «Gang of four» έχουν αφαιρεθεί από την φωτογραφία.
*Οι τελευταίες φωτογραφίες προέρχονται από: fourandsix.com