Θάνος Εζίρογλου5 βασικά σημεία του κινήματος του αισθητισμού
Αν κανείς θελήσει να ορίσει το παρακμιακό κίνημα με μια μόνο φράση, τότε αυτή είναι “η τέχνη για την τέχνη”. Μια φράση-πυλώνας για ένα κίνημα, το οποίο ανήκει στον προθάλαμο του ρεύματος του μοντερνισμού και του κινήματος του υπερρεαλισμού.
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζω 5 βασικά στοιχεία περί της παρακμής, ενός κινήματος που γέννησε μια από τις νοσηρότερες ποιητικές φωνές της Γαλλία, τον Σαρλ Μπωντλαίρ.
Υπό ποιες συνθήκες γεννήθηκε το κίνημα;
Τα πρώτα “σπόρια” για αυτό φυτεύτηκαν στη δυτική κοινωνία, στα μέσα του 19ου αι., μέσω των Προραφαηλιτών κυρίως στην Αγγλία. Η κοινωνία του αιώνα αυτού ήταν ήδη ενθουσιασμένη με την άνοδο των θετικών επιστημών και την εκβιομηχάνισή της.
Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι περιθωριοποίησαν κάθε σχετική κίνηση με τη λογοτεχνία και τη τέχνη, αφοσιωμένοι στα προηγούμενα.
Ο λόγος για την αλλαγή αυτή ήταν το γεγονός πως η ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος, η βιομηχανικές μονάδες, η βελτίωση της ιατρικής κι άλλων συναφών πεδίων “πότιζε” τη κοινωνία με χρήμα.
Το τέλος του κόσμου
Η λογική των περισσότερων ήταν απλή: περιθωριοποιούσαν τη λογοτεχνία σε μια εποχή ωφελιμιστική, κυνηγώντας το χρήμα. Η τέχνη δεν απέφερε πλούτη οπότε και δεν χρειαζόταν.
Ως αντίποινα, οι καλλιτέχνες- διότι η παρακμή ως κίνημα εντοπίζεται σε όλο το φάσμα της τέχνης- προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια τέχνη για αυτούς.
Παράλληλα πίστευαν πως βρίσκονταν σε ένα τέλος, στο λεγόμενο “τέλος του αιώνα ή του κόσμου”. Θεωρούσαν -στην ουσία- πως η βάση της δυτικής κοινωνίας, ο ορθολογισμός, αργοσβήνει και ανατέλλει μια τελείως νέα κοινωνία.
Το δόγμα “L’art pour l’art”
Με τη πρώτη αναφορά στο δόγμα αυτό να εντοπίζεται στον Καντ και με τελικό πρόδρομο τον Μπωντλαίρ, η τέχνη για την τέχνη έμελλε να αποτελέσει την ακρογωνιαία λίθο του κινήματος.
Με τον τρόπο αυτό κάθε τι καλλιτεχνικό- μουσική, λογοτεχνία, ζωγραφική- “κλειδώνεται” στον εαυτό του, με σκοπό να εξυπηρετήσει τις επιθυμίες των καλλιτεχνών.
Επιθυμίες για το ωραίο και το νοσηρό τα οποία καμία σχέση με τα χρήματα που οι άλλοι κυνηγούν έχει.
Επιπλέον, το ένα είδος τέχνης επιστρατεύεται για να βοηθήσει κάποιο άλλο είδος. Πολλές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα διήγημα που μεταφέρει σε γλώσσα την εικονική εντύπωση από έναν πίνακα, τις νευρωτικές εντυπώσεις από τη μουσική ή πολύ σπανιότερα και το αντίστροφο.
Βασικά θεματικά πλαίσια
Τρία βασικά στοιχεία εντοπίζουμε συχνά στα έργα των παρακμιακών καλλιτεχνών: την ανία, τη νοσηρότητα και το ωραίο.
Η ανία μεταφέρεται στο εκάστοτε καλλιτεχνικό προϊόν λόγω της πλήξης, της μονοτονίας και της αδιαφορίας που νιώθουν μέσα στη κοινωνία. Είναι περιθωριοποιημένοι ως αλλόκοτα, υπερφυσικά πλάσματα.
Κανείς δεν τους δίνει τη σημασία που επιζητούν. Για αυτό και κλείνονται στον εαυτό τους αποζητώντας τη νοσηρότητα.
Η αρρώστια είναι εξίσου βασικό θέμα καθώς θεωρούν πως το κίνημα εξαπλώνεται εκείνη την εποχή ως κάτι νοσηρό κι επιδημικό.
Υπάρχουν συχνά αρρωστημένες, καχεκτικές μορφές (όπως στην Κερένια Κούκλα του Κων/ νου Χρηστομάνου), ομοφυλόφιλοι ήρωες ή και καλλιτέχνες.
Μερικές φορές δημιουργούν κι υπό την επήρεια ναρκωτικών, όπως ο Μπωντλαίρ.
Πολύ βασική είναι, όμως, και η παρουσία μιας γυναίκας-αράχνης, ηδονικής και οδυνηρής την ίδια στιγμή, μιας ουσιαστικά femme fatale. Για αυτόν τον λόγο συχνά παρουσιάζεται και η Σαλώμη στα έργα τους, όπως στον Καβάφη ή στον παρακάτω πίνακα του Rossetti.
Τέλος, το ωραίο, το αισθητικό/αισθησιακό πρωταγωνιστεί με οπτικές, ακουστικές ή και οσφρητικές εικόνες. Αρκετοί από τους καλλιτέχνες ήταν δανδήδες, όπως ο Καβάφης και ο Όσκαρ Γουάιλντ, προωθώντας την καλαισθησία και ζώντας για το παρόν.
Μια μικρή αποτίμηση του κινήματος σήμερα
Σήμερα δεχόμαστε με τον όρο Αισθητισμό, τα τεχνικά στοιχεία των έργων -για παράδειγμα μέσα στους κόλπους του κινήματος ευδοκιμούν τα πεζά ποιήματα- ενώ με τον όρο Παρακμή, τη θεματολογία που ανέπτυξα παραπάνω.
Μια μικρή παρατήρηση από έναν αδέξιο μελετητή του κινήματος.
Προσωπικά θεωρώ πως σαν κοινωνία σήμερα βρισκόμαστε στα ίδια επίπεδα με εκείνα της εποχής της παρακμής. Ο αισθητισμός άνοιξε ένα κατώφλι για τον μοντερνισμό κι υπερρεαλισμό, τεχνοτροπίες που αναστάτωσαν όχι μόνο την τέχνη αλλά και την κοινωνία. Σήμερα, όμως, τι μπορεί να γίνει;