Ινώ ΚωνσταντοπούλουΈνα αφιέρωμα στον Ιταλικό Κινηματογράφο, με 7 +1 ταινίες-ορόσημο στην ιστορία του.
Αρκεί μια αναφορά στην Ιταλία και το μυαλό μας σπεύδει να ταξιδέψει στο μεσογειακό κλίμα, στα μνημεία της Αρχαίας Ρώμης που «δένουν» σχεδόν αρμονικά με τα σύγχρονα κτήρια, στους ευχάριστους ανθρώπους, στη φινέτσα, στην τέχνη.
Με μια πρώτη και αβίαστη σκέψη, «Ιταλία» και «τέχνη» φαίνονται δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες η μία με την άλλη. Και όχι τυχαία, καθώς ήταν εκεί, στον ιταλικό χώρο, όπου οι τέχνες ήκμασαν. Έτσι, ως μια εκ των τεχνών που γνώριζαν και εξακολουθούν να γνωρίζουν μεγάλη άνθηση εκεί, ο κινηματογράφος αποτελεί ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερα αγαπητό κομμάτι της ιταλικής κουλτούρας.
Η αρχή έγινε κάπου ανάμεσα στο 1903 και το 1908 και οι πρώτες ταινίες βασίζονταν σε βιβλία ή θεατρικά έργα.
Μετά τον avant-garde Ιταλικό Φουτουρισμό λίγο πριν το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και τις φαντεζί κωμωδίες Telefoni Bianchi της δεκαετίας του 1930, οι συνέπειες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έστρεψαν τους Ιταλούς κινηματογραφιστές σε μια πιο γήινη θεματολογία και τους ώθησαν στην απεικόνιση κυρίως της καθημερινής ζωής και του ψυχισμού των ανθρώπων της εργατικής τάξης.
Ο Roberto Rossellini επιχείρησε να εστιάσει στις οικονομικές και ηθικές δυσκολίες της μεταπολεμικής Ιταλίας και στα έργα του ο Vittorio De Sica συνδύαζε τη σκληρότητα της ζωής και την ποίηση με τρόπο που φάνταζαν αλληλένδετες.
Με αυτά τα δεδομένα αποκτά υπόσταση το κίνημα του Νεορεαλισμού και ο ιταλικός κινηματογράφος εισέρχεται στη «Χρυσή Εποχή» του, όπως ονομάστηκε από κριτικούς και μελετητές. Μάλιστα, τη σπουδαιότητα του Νεορεαλισμού επιβεβαιώνουν λίγο αργότερα οι επιδράσεις του σ’ ένα άλλο σημαντικό ευρωπαϊκό κίνημα, αυτό της γαλλικής Nouvelle Vague.
Και ενώ η χώρα βίωνε μια γενικότερη ανάπτυξη, στο τέλος της δεκαετίας 1950 οι νεορεαλιστικές ταινίες άρχισαν να αποκτούν έναν πιο ευδιάθετο τόνο συχνά με επίκεντρο ιταλικά έθιμα, σαν ένα είδος εσωτερικής αναζήτησης σε εθνολογικό επίπεδο.
Ο Federico Fellini μπλέκοντας θέματα πάνω στα βιώματα, τη φαντασία και την επιθυμία, δημιούργησε κάποιες από τις πιο χαρακτηριστικές ταινίες της ιταλικής κινηματογραφικής βιομηχανίας.
Την ίδια στιγμή, η Ιταλία ήταν ένας από τους πιο ανάρπαστους προορισμούς για τις Χολιγουντιανές παραγωγές και ηθοποιοί όπως η Sophia Loren, ο Marcello Mastroianni, η Gina Lollobrigida και η Claudia Cardinale απέκτησαν διεθνή φήμη, κάνοντας την εικόνα τους ταυτόσημη με το ιταλικό πρότυπο.
Ακολούθησαν οι δεκαετίες του 1960 και του 1970 με τα Spaghetti Western, από τη μεγάλη επιτυχία των ταινιών του Sergio Leone, να γίνονται νέο κινηματογραφικό είδος και τα ιταλικά ερωτικά θρίλερ (ή αλλιώς giallos) να δίνουν μια άλλη διάσταση στο είδος του τρόμου. Στο διάστημα που μεσολάβησε έως και τα μέσα της δεκαετίας του 1980 το «αρτιστίκ» φιλμ παραγκωνίστηκε και βαρύτητα δόθηκε σε ταινίες χαμηλής ποιότητας.
Μόλις όμως αυτή η περίοδος της δημιουργικής κρίσης παρήλθε, αναδείχθηκε μια καινούργια γενιά σκηνοθετών. Ο ιταλικός κινηματογράφος εγκαινίασε μια εποχή καλλιτεχνικής ανάκαμψης.
Οι ταινίες των Giuseppe Tornatore και Roberto Benigni, στις αρχές και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, έγιναν τόσο προσφιλείς από κοινό και κριτικούς παγκοσμίως, που απέκτησαν κλασικό χαρακτήρα και επανέφεραν την κινηματογραφική βιομηχανία της χώρας στην παλιά της αίγλη.
Μέχρι σήμερα, νέοι Ιταλοί σκηνοθέτες -όπως ο Paolo Sorrentino και πολύ πρόσφατα ο Luca Guadagnino- έχουν αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές και πολυάριθμα βραβεία για τη δουλειά τους και, ως άξιοι συνεχιστές των προκατόχων τους, επιβεβαιώνουν τον Pier Paolo Pasolini πως
«ο κινηματογράφος είναι μια γλώσσα παγκόσμια».
Ας δούμε κάποιες από τις σημαντικότερες ταινίες του ιταλικού κινηματογράφου σε χρονολογική σειρά:
1. Roma città aperta (Roberto Rossellini, 1945)
Το 1944 στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ρώμη, οι πολίτες ζουν καθημερινά σε ένα καθεστώς τρόμου. Ο Giorgio Manfredi, υψηλόβαθμο στέλεχος της Αντίστασης, αναζητείται από τη Γκεστάπο. Με τη βοήθεια των φίλων του, βρίσκει καταφύγιο και στέλνει εφόδια σε άλλα μέλη της Αντίστασης έξω από την πόλη. Όταν όμως κάποιος από το στενό περιβάλλον του έρχεται σε επικοινωνία με τους Γερμανούς, οι ζωές όλων βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο.
Το αριστούργημα του Roberto Rossellini θεωρείται από πολλούς η αρχή του ιταλικού νεορεαλισμού και ίσως του νέου ευρωπαϊκού κινηματογράφου γενικότερα. Γυρισμένο σε πραγματικό χρόνο, αφού η γερμανική κατοχή υπήρχε ακόμα στην Ευρώπη, και με ανθρώπους ήδη πονεμένους από τον πόλεμο και τις κακουχίες, η «Ανοχύρωτη Πόλη» αποτελεί δείγμα της ιστορικής αλήθειας και κινηματογραφικό κατόρθωμα.
2. Ladri di biciclette (Vittorio De Sica, 1948)
Σε μια γειτονιά της μεταπολεμικής Ρώμης, ο Antonio βρίσκει μια δουλειά για να συντηρήσει την οικογένειά του. Η δουλειά αυτή προϋποθέτει ποδήλατο, το οποίο και στη συνέχεια αποκτά. Την πρώτη μόλις μέρα, ωστόσο, του το κλέβουν και ο Antonio μαζί με το γιο του Bruno ξεκινούν ανέλπιδα το ψάξιμο προκειμένου να το εντοπίσουν, κερδίζοντας κάποια πολύτιμα μαθήματα για τη ζωή.
Ο De Sica με τους «Κλέφτες Ποδηλάτων» σκηνοθετεί μια ταινία ορόσημο για τον ιταλικό νεορεαλισμό. Αξιοποιώντας τη σχέση πατέρα και γιου, εστιάζει στα κοινωνικά ζητήματα εκείνης της εποχής και ιδιαίτερα της φτώχειας και της ανεργίας. Τα πλάνα από τη ζωή των απλών ανθρώπων είναι σκληρά, στενάχωρα, ακατέργαστα, χωρίς καμία διάθεση για ωραιοποίηση και που με τρόπο σχεδόν «ντοκιμαντερικό» κάνουν το θεατή μέτοχο στην ιστορία.
3. L’Avventura (Michelangelo Antonioni, 1961)
Η Anna εξαφανίζεται κατά τη διάρκεια μιας κρουαζιέρας κοντά στη Σικελία και κανένας δε φαίνεται να παίρνει την εξαφάνισή της στα σοβαρά. Κανένας ίσως εκτός από τη φίλη της, Claudia, που μαζί με τον εραστή της Anna, Sandro, ερευνούν τα ιταλικά νησιά ώστε να τη βρουν. Στην πορεία όμως αυτής της περιπέτειας, οι δύο συνοδοιπόροι πιάνουν τους εαυτούς τους να έλκονται ο ένας από τον άλλο.
Με ταξιδιωτική διάθεση, λόγω των γυρισμάτων σε διάφορα μέρη της Ιταλίας, ο Antonioni μας χαρίζει μια ιδιαίτερη ταινία. Απορρίπτοντας τη δράση χάριν του στοχασμού, σκιαγραφεί τη ζωή της αστικής τάξης και δίνει έμφαση στους χαρακτήρες και τα εσωτερικά τους διλήμματα. Το ασυνήθιστο τέλος, που μοιάζει να αντικατοπτρίζει τη ζωή, θα μπορούσε να ορίσει αυτήν την αινιγματική ιστορία εφάμιλλη του «Citizen Kane».
4. 8 ½ (Federico Fellini, 1963)
Ο Guido Anselmi είναι ένας καταξιωμένος σκηνοθέτης με πολλές γυναίκες να περνούν από τη ζωή του. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι τα έχει όλα, όμως η επιτυχία φαίνεται να έχει το τίμημά της. Στην απόπειρά του να δημιουργήσει ένα νέο κινηματογραφικό έπος, έρχεται αντιμέτωπος με στρες και έλλειψη ιδεών. Έτσι, αποφασίζει να πάει σε ένα ορεινό θέρετρο για να αλλάξει παραστάσεις, μα η αναζήτησή του για έμπνευση τον οδηγεί σε παράξενα μονοπάτια.
Ο Guido Anselmi είναι το alter-ego του Fellini και το «Otto e Mezzo» δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια οπτικοποιήση του υποσυνειδήτου του. Είναι μια αλληγορία για τις απαιτήσεις που οι καλλιτέχνες θέτουν στους εαυτούς τους ώστε να δημιουργήσουν κάτι αποδεκτό από το κοινό, περιορισμένοι ωστόσο από χρονικούς και προσωπικούς παράγοντες. Ως ένα εκτεταμένο όνειρο με θραύσματα από την πραγματικότητα, μέρος της γοητείας αυτής της ταινίας βρίσκεται στην αίσθηση της παραζάλης που προκαλεί.
5. Il Conformista (Bernardo Bertolucci, 1970)
Ιταλία, δεκαετία του 1930. Η μυστική υπηρεσία της φασιστικής κυβέρνησης καλεί τον Marcello Clerici να δολοφονήσει έναν πρώην καθηγητή του, ο οποίος είναι ακτιβιστής κατά του φασισμού και έχει διαφύγει στο Παρίσι. Ο Marcello, επιθυμώντας να αποκτήσει «κανονικότητα» στη ζωή του και να διώξει μακριά τα τραύματα της παιδικής του ηλικίας, δείχνει πρόθυμος να παραμερίσει τις ηθικές του αξίες.
Ο Bertolucci, με την ταινία αυτή, μας παρουσιάζει μια μελέτη πάνω στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου που συνειδητά επιλέγει να συμβιβάζεται με τις τάσεις της εποχής του έτσι, ώστε να έχει την αίσθηση του «ανήκειν». Συγκλονιστική είναι επίσης και η σκηνοθεσία που όχι μόνο τοποθετεί τον θεατή στο κλίμα της φασιστικής Ιταλίας αλλά, μέσα από την υψηλή της αισθητική, τονίζει περισσότερο τις φρικαλεότητες της πλοκής.
6. Cinema Paradiso (Giuseppe Tornatore, 1989)
Ένα γεγονός στέκεται η αφορμή για να επιστρέψει μετά από 30 χρόνια στο σπίτι του στη Σικελία, ο διάσημος πλέον σκηνοθέτης Salvatore Di Vita. Αναβιώνοντας τα παιδικά του χρόνια και μαζί με αυτά τους ανθρώπους που τον ενέπνευσαν, ο πρωταγωνιστής μας μεταφέρει στις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής του: πρώτα όταν ανακάλυψε την αγάπη του για τον κινηματογράφο και ύστερα όταν γνώρισε τον έρωτα.
Εμπνευσμένος από τα προσωπικά του βιώματα και με φανερή ευαισθησία, ο Giuseppe Tornatore δημιουργεί μια ταινία-ωδή στον κινηματογράφο. Η μαγεία της ιστορίας αυτής έγκειται στη δεξιοτεχνική ανάμειξη της νοσταλγίας και του ορθολογισμού με στοιχεία κωμωδίας και δράματος, παρουσιάζοντας τη ζωή σε κάθε όψη της. Έτσι προσεγγίστηκε και η τελευταία σκηνή, μία από τις ομορφότερες που έχουν γυριστεί και ενδεχομένως η κορυφαία στιγμή της ταινίας.
7. La vita è bella (Roberto Benigni, 1998)
Λίγο πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Guido, Ιταλός εβραϊκής καταγωγής, φτάνει σε μια μικρή πόλη της Ιταλίας για να βρει δουλειά και σύντομα αποκτά τη δική του οικογένεια. Μερικά χρόνια αργότερα, με την εντολή για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης να τίθεται σε εφαρμογή και τον ίδιο με τον γιο του να οδηγούνται εκεί, ο Guido χρησιμοποιεί τη φαντασία του για να προστατέψει το παιδί του από τη ζοφερή πραγματικότητα, πείθοντάς το πως ό,τι συμβαίνει στο στρατόπεδο είναι μέρος ενός παιχνιδιού.
Ο Roberto Benigni βρίσκοντας τις κατάλληλες ισορροπίες σε ένα αρκετά ευαίσθητο θέμα, σκηνοθετεί μια -γνωστή και αγαπημένη σε όλους μας- ταινία για την αισιοδοξία και την ανιδιοτελή αγάπη που υπάρχουν ακόμα και όταν οι συνθήκες φαντάζουν δύσκολες και αδιέξοδες. Με τη συνοδεία της μουσικής του Nicola Piovani, το «La vita è bella» καλύπτει όλο το συναισθηματικό φάσμα, από το γέλιο μέχρι τη μελαγχολία, καταφέρνοντας στο τέλος να εντυπωθεί στη μνήμη όποιου το δει.
+1. La Grande Bellezza (Paolo Sorrentino, 2013)
Η Ρώμη είναι γνωστή για τη διαχρονική ομορφιά της. Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Jep Gambardella απολαμβάνει εδώ και δεκαετίες μια φιλήδονη ζωή εκεί, σχεδόν πάντα περιτριγυρισμένος από την αφρόκρεμα της ιταλικής κοινωνίας. Στα εξηκοστά-πέμπτα του γενέθλια μια είδηση από το παρελθόν γίνεται η αιτία να αναθεωρήσει τον τρόπο ζωής του και περιπλανώμενος στην Αιώνια Πόλη, έρχεται σε επαφή με ανθρώπους και συμβάντα «μεγάλης ομορφιάς».
Επηρεασμένος από τον Fellini και τους άλλους μεγάλους σκηνοθέτες, ο Sorrentino κάνει ένα αφιέρωμα στη σύγχρονή του Ρώμη και, κατ’ επέκταση, εποχή. Μέσα από τον πρωταγωνιστή εκφράζεται στην ηθική και πνευματική κενότητα που χαρακτηρίζει την πλειονότητα του κόσμου και στην ανάγκη για ουσιώδεις σχέσεις και επικοινωνία. (Το 2016 η ταινία αυτή ψηφίστηκε μία από τις σημαντικότερες του 21ου αιώνα, σε δημοσκόπηση του BBC από το 177 κριτικούς σε παγκόσμιο επίπεδο.)