Γεωργία Μανλή
Εσύ έχεις ακούσει ποτέ για το κίνημα της αντί-ψυχιατρικής και τον Φελίξ Γκουαταρί;
Αν όχι, τότε βρίσκεσαι στο κατάλληλο άρθρο. Αν πάλι είσαι ολίγον τι ενημερωμένος, αυτή είναι η ευκαιρία σου για μια επανάληψη, γιατί ως γνωστόν, επανάληψη, μήτηρ πάσης μαθήσεως..
Αρχικά, αφορμή γι’αυτό το άρθρο αποτέλεσε το γεγονός ότι σαν σήμερα, στις 30/04/1930 γεννιέται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ου αιώνα, ο οποίος συνέβαλε με τη συγγραφική του πορεία στην συγκρότηση του αντί-ψυχιατρικού κινήματος. Αυτός, λοιπόν, δεν είναι άλλος από τον Γάλλο φιλόσοφο και ψυχίατρο Φελίξ Γκουαταρί.
Ως αγωνιστής της άκρας αριστεράς και ενεργός στον Μάη του 1968, υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής πολλών μειονοτικών κινημάτων όπως το παλαιστινιακό, τον ιταλικό εργατισμό, τον επανεκδημοκρατισμό της Βραζιλίας, την ελεύθερη ραδιοφωνία και την οικολογία. Επομένως, θα ήταν αδύνατο να απείχε ως γνήσιος αριστερός και συνάμα ψυχίατρος από τον επαναστατικό χαρακτήρα του αντιψυχιατρικού κινήματος.
Ας αρχίσουμε, όμως, με μερικά καίρια ερωτήματα που εύλογα μας έρχονται κατά νου όταν ακούμε κάπου ή διαβάζουμε για το αντιψυχιατρικό κίνημα:
Τι εννοούμε με τον όρο «αντί-ψυχιατρική;»
«Πότε και πού έλαβε χώρα;»
«Ποιοι ήταν αυτοί που εισηγήθηκαν και πρωτοστάτησαν σε αυτό το άκρως ριζοσπαστικό κίνημα;»
Ο όρος αντί-ψυχιατρική σηματοδοτεί την προσπάθεια ενός μέρους της ψυχιατρικής κοινότητας να αντιπαρατεθεί στο κυρίαρχο μοντέλο της κλασικής ψυχιατρικής με σκοπό την ανάπτυξη ενός διαφορετικού και πιο ανθρώπινου μοντέλου αντιμετώπισης της «τρέλας».
Αλλά ποιο ήταν το μοντέλο της κλασικής ψυχιατρικής και τι καινούριο ήρθε να θεσπίσει η αντί-ψυχιατρική και οι υπέρμαχοι της;
Η τρέχουσα ιδέα της παραδοσιακής ψυχιατρικής ήταν πως η ψυχική πάθηση είναι κάτι βιολογικό- γενετικό και επομένως έπρεπε να αντιμετωπιστεί με εγκλεισμό σε ψυχιατρικά ιδρύματα, με υπέρμετρη χορήγηση ψυχοφαρμάκων καθώς και με διάφορες πρακτικές καταστολής. Ωστόσο, τέτοιου είδους ιατρικές παρεμβάσεις έβρισκαν αντίθετους ορισμένους ψυχιάτρους και μη της εποχής οι οποίοι είχαν αρχίσει να εκφράζουν τις αμφιβολίες τους απέναντι στην αποτελεσματικότητα της κλασικής ψυχιατρικής, η οποία θεωρούν πως ακυρώνει τα δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων.
“Η θεραπεία της τρέλας”
(Hieronymus Bosch, 1450-1516)
Έτσι, λοιπόν, ήρθε σταδιακά στο προσκήνιο η «κοινωνικοποίηση» της τρέλας, και το βασικό ερώτημα του «πώς ως κοινωνίες αντιμετωπίζουμε τη τρέλα;»
Ήταν τη δεκαετία του 60 τότε που μια σειρά κοινωνικών αλλαγών τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική δημιούργησε την ανάγκη μια διαφορετικής οπτικής σε θέματα που άπτονται της ψυχικής νόσου. Μέχρι αυτή τη περίοδο ευρέως διαδεδομένη ήταν η αντίληψη της ψυχικής ασθένειας από τη διεθνή ψυχιατρική κοινότητα ως μιας παθολογίας ανεξάρτητης από το κοινωνικό πλαίσιο. Επομένως, οποιαδήποτε προσπάθεια ένταξης του ατόμου στο κοινωνικό του πλαίσιο ήταν καταδικασμένη να αποτύχει.
Ο «τρελός, συνεπώς, εγκλείεται στο ψυχιατρικό άσυλο και την αποκλειστική ευθύνη για το τι μέλλει γενέσθαι την έχει ο ψυχίατρος ο οποίος παρουσιάζεται ως ένας ορθολογικά σκεπτόμενος επιστήμονας.
“Ο γιατρός που θεραπεύει τη φαντασία και εξαλείφει με φάρμακα την τρέλα”
Σατιρική γκραβούρα του Matthäus Greuter (1720)
Όμως αυτό το μοτίβο συμπεριφοράς προς τους ψυχικά πάσχοντες άρχισε να δυσανασχετεί ορισμένες προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Michel Foucault, ο Thomas Szasz, ο Franco Basaglia, ο David Cooper, κ.α., οι οποίοι προσπάθησαν να διερευνήσουν την κοινωνική διάσταση της τρέλας καθώς και το πως την αντιμετωπίζουμε ως κοινωνίες.
Η συζήτηση, λοιπόν, που ξεκίνησε τότε στη διεθνή κοινότητα, οδήγησε μεταξύ των άλλων σε σημαντικές κοινωνικές αλλαγές, όπως την σταδιακή αποασυλοποίηση των παραφρόνων από τα ψυχιατρικά ιδρύματα καθώς και την ένταξη τους σε κοινοτικές μορφές φροντίδας και παρέμβασης.
Και το σημαντικότερο όλων αυτών των εξελίξεων, ήταν πως σταδιακά το κέντρο βάρους από τον επαγγελματία ψυχικής υγείας άρχισε να μετατίθεται σε αυτόν που νοσεί ψυχικά, ο οποίος θεωρείται ο μόνος που έχει τη δυνατότητα να κρίνει τι είδους ανάρρωση και θεραπεία χρειάζεται ανάλογα με τη φύση του προβλήματος του.
Έτσι, λοιπόν, φαίνεται πως οι «τρελοί» αποκτούν την ικανότητα κρίσης και ελεύθερης βούλησης που είχαν στερηθεί τη περίοδο πριν την εμφάνιση της αντί-ψυχιατρικής ενώ βγαίνουν επιτέλους από τα άσυλα όπου ήταν αλυσοδεμένοι υπό το καθεστώς των ψυχιάτρων.
Και….το μείζον απόκτημα όλου αυτού του κινήματος;
Δεν θεωρούνται πλέον τρελοί και υποδεέστερα όντα!
Α και μην ξεχνάμε και το εύστοχο ρητό του Ντοστογιέφσκι στο οποίο κάνει εύλογα αναφορά ο Φουκώ στο βιβλίο του, “η Ιστορία της Τρέλας”:
“Ο καλύτερος τρόπος για να σιγουρευτείς ότι εσύ είσαι ο γνωστικός, δεν είναι το να κλείσεις μέσα το γείτονά σου”