Γιώργος ΒέρδηςΠρόκειται για την πιο επαναστατική ιδέα της εποχής μας. Σήμερα αναλύουμε το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα ή γιατί πρέπει το κράτος να μας χαρίζει λεφτά…
Φανταστείτε πως από την 1η του μήνα και για κάθε μήνα, το κράτος καταχωρεί στον τραπεζικό σας λογαριασμό το ποσό των 500 ευρώ. Φανταστείτε ακόμα ότι το ποσό αυτό θα συνεχίσει να καταχωρείται στον λογαριασμό σας εφ’ όρου ζωής χωρίς κάποιο προαπαιτούμενο. Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αποτελεί ίσως την πιο ριζοσπαστική ιδέα της γενιάς μας.
Οι συζητήσεις γύρω από αυτό αυξάνονται, ενώ οι επιφανείς προσωπικότητες που έχουν μιλήσει υπέρ αυτού, δεν είναι λίγες.
Ο νεοφιλελεύθερος οικονομολόγος Milton Friedman είχει υποστηρίξει μια μορφή ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος
Mark Zuckerberg, Bernie Sanders και Elon Musk συγκαταλέγονται ανάμεσα σε εκατοντάδες ακόμη προσωπικότητες που στηρίζουν την ιδέα.
Τι είναι λοιπόν το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα;
Η Ουτοπία στον Ορίζοντα
Κάποιες από τις σπουδαιότερες ιδέες της εποχής μας προέκυψαν μέσα από την μελέτη της ιστορίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δημοκρατία, η οποία παρέμεινε θαμμένη ως ιδέα για πάνω από χίλια χρόνια.
Η ιδέα του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος έχει μια ανάλογη ιστορία. Διατυπώθηκε πρώτα από τον Thomas Moore στο βιβλίο του Ουτοπία, το 1516. Σε αυτό ένας από τους ήρωες του βιβλίου δηλώνει χαρακτηριστικά:
Δεν υπάρχει ποινή που θα εμποδίσει τους ανθρώπους από το να κλέβουν εάν αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να βρουν φαγητό. Θα ήταν πολύ ουσιαστικότερο να παρέχουμε σε όλους κάποια μέσα για την διαβίωση.
Μετά από μισή χιλιετία, η ιδέα του βασικού εισοδήματος εκφράζει ένα σύστημα κατά το οποίο η κυβέρνηση θα παρέχει στους πολίτες της ένα ποσό σε μηνιαία βάση χωρίς κάποιο προαπαιτούμενο.
Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αποβλέπει στο να καταστήσει δεδομένες τις ανάγκες που βρίσκονται στα πρώτα δυο επίπεδα της πυραμίδας του Maslow
Με άλλα λόγια το χρηματικό αυτό ποσό θα αποτελεί ένα δικαίωμα, καθώς θα απορρέει από την ιδιότητα μας ως πολίτες.
Οι πιο δημοφιλείς παραλλαγές της ιδέας περιλαμβάνουν επίσης τις εξής παραμέτρους:
- Το ποσό το οποίο θα παρέχεται θα πρέπει να καλύπτει τις βασικές ανάγκες διαβίωσης του ατόμου.
- Το σύστημα αυτό θα σημαίνει παράλληλα την κατάργηση του κρατικού μηχανισμού κοινωνικής ασφάλισης.
Η συζήτηση για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αποτελεί πλέον δημοφιλή τάση στις κοινωνικές επιστήμες και όχι δίχως λόγο.
Η αυξανόμενη ανισότητα και κυρίως η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης είναι μερικοί παράγοντες, που μας ωθούν στη συζήτηση αυτή, καθώς φαίνεται να απειλούν τις κοινωνίες μας με επικείμενες κρίσεις.
Πολύ περισσότερο το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα μοιάζει να αποτελεί την ευκαιρία μας για την εξάλειψη της φτώχιας.
Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αποτελεί την πρώτη ιστορική μας ευκαιρία για να εξαλείψουμε την φτώχια
Σε γενικές γραμμές, όμως η ιδέα του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος βρίσκεται σε μια φάση ενηλικίωσης. Δεν είμαστε καν σίγουροι για το αν ένα τέτοιο σύστημα θα καταφέρει να λύσει κοινωνικά προβλήματα, όπως η τεχνολογική ανεργία ενώ ταυτόχρονα οι τεχνικές λεπτομέρειες είναι ένα ζήτημα που συχνά αγνοείται.
Συνεπώς, οφείλουμε να μιλήσουμε για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα με βάση αυτά που γνωρίζουμε με απόλυτη ασφάλεια.
Η Ουτοπία στο Εργαστήρι
Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα βρέθηκε αμέσως στο εργαστήρι. Υπερασπιστές και αντίπαλοι της ιδέας συμφώνησαν ότι η θεωρητική συζήτηση δεν θα μας προσφέρει τις λύσεις που απαιτούμε άμεσα.
Έτσι, λοιπόν σε διάφορες περιοχές το κόσμου οργανώθηκαν πειράματα, τα οποία έθεσαν την ιδέα του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος στην πράξη.
Πιο πρόσφατο είναι το παράδειγμα της Φινλανδίας, οπού τον Ιανουάριο του 2017, 2.000 άνεργοι άρχισαν να λαμβάνουν μηνιαίως το ποσό των 560 ευρώ χωρίς κάποια προϋπόθεση.
Τα αποτελέσματα του πειράματος αυτού θα δημοσιευθούν το 2018.
Το Πείραμα του Λονδίνου
Μέχρι, λοιπόν η Φινλανδική κυβέρνηση να εκδώσει την άποψη της για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα θα πρέπει να ανατρέξουμε σε παλαιότερες έρευνες.
Πιο συγκεκριμένα, ένα πείραμα που διεξήχθη το Μάιο του 2009 στο Λονδίνο ίσως μας βοηθήσει να διαφωτίσουμε το ζήτημα του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος.
Τότε, ένας φιλανθρωπικός οργανισμός αποφάσισε να βοηθήσει 13 άστεγους ανθρώπους. Τα άτομα αυτά περιπλανιούνταν στους δρόμους του Λονδίνου για περίπου 40 χρόνια.
Αναγκαίες υπηρεσίες για τους αστέγους αυτούς όπως επιδόματα, υγειονομική περίθαλψη, αστυνομία και δικαστήρια, κόστιζαν στο κράτος χιλιάδες λίρες κάθε χρόνο.
Στα πλαίσια του πειράματος, η φιλανθρωπική έδωσε στους αστέγους 3.000 λίρες. Δεν υπήρχε καμία προϋπόθεση για να λάβουν τα χρήματα αυτά και συνεπώς μπορούσαν να τα ξοδέψουν, όπως αυτοί επιθυμούσαν.
Όπως μπορείτε να φανταστείτε, οι εργαζόμενοι της φιλανθρωπικής δεν είχαν μεγάλες προσδοκίες. Πίστευαν ότι τα χρήματα αυτά θα ξοδεύονταν στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Αποδείχθηκαν, όμως λάθος.
Ένα κινητό, ένα λεξικό και ένα διαβατήριο ήταν ανάμεσα στα πράγματα, που αγοράστηκαν από τους άστεγους. Κάποιοι άλλοι αποφάσισαν να παρακολουθήσουν μαθήματα μαγειρικής.
Ίσως το πιο εκπληκτικό γεγονός, που προέκυψε από το πείραμα είναι οτι 11 από τους 13 αυτούς αστέγους, είχαν βρει στο τέλος του πειράματος, κάποια μορφή στέγασης.
Το περιοδικό Economist, μιλώντας για το πείραμα αυτό συμπέρανε πως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να ξοδεύεις χρήματα σε άστεγους είναι να τους τα χαρίζεις.
Έχουμε τα λεφτά;
Τα πειράματα που γίνονται για το ελάχιστο εισόδημα, δυστυχώς δεν είναι αρκετά και συχνά μας δίνουν αντικρουόμενα συμπεράσματα.
Σε αυτό το σημείο βρίσκει εύφορο έδαφος η θεωρητική συζήτηση, η οποία όμως αναλώνεται σε ορισμένα λάθος ερωτήματα.
Ένα τέτοιο ερώτημα είναι το εξής: Έχουμε τους πόρους για να παρέχουμε ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα;
Το ερώτημα αυτό είναι παραπλανητικό. Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα δεν αποτελεί ένα τυποποιημένο σύστημα και συνεπώς κάθε παραλλαγή του οφείλεται να μελετάται ξεχωριστά.
Για παράδειγμα εάν καταργούσαμε κάθε κοινωνική ασφάλιση και προστασία που προσφέρει το κράτος θα ήταν σχετικά εύκολο να διανεμηθεί ένα ελάχιστο εισόδημα. Βέβαια, μια τέτοια επιλογή μοιάζει ανεπιθύμητη.
Από την άλλη, όμως θα ήταν αδύνατον να συντηρήσουμε το σύστημα αυτό και να διατηρήσουμε παράλληλα τις υφιστάμενες δομές κοινωνικής μέριμνας.
Αυτό μας φέρνει στο συμπέρασμα πως οι πηγές για την χρηματοδότηση του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος υπάρχουν. Εξαρτάται όμως από το κάθε κράτος, το πόσα χρήματα θα προέλθουν από την κατάργηση των υπηρεσιών κοινωνικής ασφάλισης.
Επιπλέον, η χρηματοδότηση του συστήματος είναι δυνατόν να προέρχεται από την αναδιανομή.
Με άλλα λόγια, το εισόδημα αυτό θα δίνεται σε όλους όμως άτομα τα οποία λαμβάνουν μεγάλες αποδοχές θα φορολογούνται και έτσι θα συνεισφέρουν στο σύστημα.
Τέλος, μια τέτοια αυτοχρηματοδότηση θα μπορούσε να ενισχυθεί περαιτέρω από φόρους συγκέντρωσης κεφαλαίου και φόρους άνθρακα.
Θέλουμε όντως να χαρίσουμε λεφτά;
Συνεπώς αυτό μας φέρνει στην δεύτερη ένσταση, οπού συνήθως ακούμε για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα: Το να χαρίζεις λεφτά στον κόσμο καταργεί κάθε κίνητρο για εργασία.
Όταν παρακολουθείς συζητήσεις γύρω από το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αρχίζεις να παρατηρείς ένα μοτίβο. Οι ομιλητές οι οποίοι αντιτίθενται στην ιδέα ισχυρίζονται πως ένα τέτοιο εισόδημα φυσικά και θα καταργούσε κάθε κίνητρο για εργασία.
Συνηθίζουν, όμως να λένε πως οι ίδιοι σε μια τέτοια περίπτωση θα συνέχιζαν να εργάζονται καθώς η εργασία προσφέρει αυτοοληκλήρωση και όχι μόνο τα μέσα για την διαβίωση. Αυτό φυσικά δεν θεωρούν πως θα γίνει κατανοητό από τις μάζες τις οποίες απαξιώνουν ως τεμπέλικες.
Η ειρωνεία στα επιχειρήματα αυτά είναι εμφανής και μας θυμίζει κάτι πολύ σημαντικό για την φύση της εργασίας. Η εργασία παίζει κεντρικό ρόλο στην αξιοπρέπεια αλλά και στην ταυτότητα την οποία διαμορφώνουμε. Η κοινή λογική μας λέει συνεπώς ότι ακόμα και με τα μέσα διαβίωσης εξασφαλισμένα, οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους.
Ταυτόχρονα, όμως τα άτομα τα οποία θα επιλέξουν να μην εργάζονται μπορούν να συνεισφέρουν στην κοινωνία με πολλούς ακόμη τρόπους.
Άλλωστε ένα κύριο επιχείρημα των υπερασπιστών του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος είναι πως η κάλυψη των βασικών μας αναγκών θα μας προσφέρει την ελευθερία να ακολουθήσουμε τα πραγματικά μας ενδιαφέροντα και έτσι θα ξεκλειδώσουμε την δημιουργικότητα μας.
Σε τι θα εργαζόσουν αν δεν ανησυχούσες για τα χρήματα;
Η ιδέα αυτή γίνεται καλύτερα κατανοητή όταν κοιτάζουμε τον 18ο και τον 19ο αιώνα και καταλαβαίνουμε πως οι σπουδαιότερες ανακαλύψεις της εποχής έγιναν από ανθρώπους, που δεν χρειάστηκαν να εργαστούν.
Δαρβίνος, Καρτέσιος και Άνταμ Σμίθ είναι μερικά από τα ονόματα επιστημόνων, που γεννήθηκαν σε ένα εύπορο περιβάλλον και όμως δεν σταμάτησαν να εργάζονται.
Τέλος, αρκετά διαφωτιστικό ήταν το πείραμα ελάχιστου εισοδήματος που οργανώθηκε στον Καναδά, το 1974. Τα αποτελέσματα που δημοσιεύθηκαν 5 χρόνια μετά μας έδειξαν οτι μόνο δυο ομάδες σταμάτησαν να εργάζονται κάτω απο ένα τέτοιο σύστημα: Οι έφηβοι και οι νέες μητέρες.
Συμπέρασμα
Όπως ανέφερα και πιο πριν η ιδέα του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος βρίσκεται σε μια φάση ενηλικίωσης. Τα πειράματα και οι έρευνες θα μας είναι απολύτως απαραίτητα σε περίπτωση που θέλουμε να σκεφτούμε σοβαρά την εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος.
Όμως, η συζήτηση γύρω από μια τέτοια ιδέα είναι αδιαμφισβήτητα ελπιδοφόρα. Μας θυμίζει οτι ορισμένες φορές οι πιο ριζοσπαστικές ιδέες είναι αυτές που αλλάζουν τον κόσμο.Η δημοκρατία, το τέλος της σκλαβιάς και η ικανότητα των γυναικών να ψηφίζουν, κάποτε θεωρούνταν ουτοπικές ιδέες. Σήμερα όμως κοιτάζουμε στο παρελθόν και τις βλέπουμε ως έννοιες αυτονόητες που ήταν θέμα χρόνου να εφαρμοστούν.
Ίσως λοιπόν, σε εκατό χρόνια οι άνθρωποι θα διαβάζουν για τις κοινωνίες μας και θα αναρωτιούνται πως ήταν δυνατόν η επιβίωση μας να εξαρτάται απο την δουλειά μας.