Μαρία ΤσιμάραΣαν σήμερα, στις 9 Δεκεμβρίου 1842, γεννήθηκε στην Μόσχα, ο μεγάλος θεωρητικός του αναρχισμού, Πιοτρ Κροπότκιν. Ας γνωρίσουμε, με αφορμή την επέτειο αυτή, την ζωή και το έργο του.
Ο Πιοτρ Κροπότκιν (Пётр Алексеевич Кропоткин) αποκαλείται και “αναρχικός πρίγκιπας” λόγω της αριστοκρατικής καταγωγής του, και της αντισυμβατικής κοσμοθεωρίας του. Ήταν γιος του πρίγκιπα Αλεξέι Πέτροβιτς Κροπότκιν, αξιωματικού του στρατού του Τσάρου και μητέρα του η Αικατερίνα Νικολάεβνα Σουλίμα, κόρη στρατηγού με φιλελεύθερες ιδέες για την εποχή της. Η μητέρα του απεβίωσε όσο εκείνος βρίσκοταν ακόμη σε νεαρή ηλικία, και ως εκ τούτου , προέκειψαν θέματα που διατάρασαν την οικογενειακή γαλήνη. Σε ηλικία 15 ετών, και με βάση τις τότε αντιλήψεις, όφειλε να ακολουθήσει την πορεία που επιβάλονταν από την οικογένειά του και να ενταχθεί στην επίλεκτη στρατιωτική σχολή, το Σώμα των Πριγκίπων.
Σε ηλικία, όμως, μόλις 12, ετών, ο Κροπότκιν αποφασίζει να αποποιηθεί τον τίτλο του. Είχε ήδη διχαχθεί τις αρχές και τα ιδεώδη της γαλλική επανάστασης και ήρθε σε μια πρώτη επαφή, κατά την εκαπίδευσή του, με ριζοσπαστικές και αναρχικές ιδέες. Παρά το ατίθασο πνεύμα του, είχε μια επιδέξια προσωπικότητα και σύντομα έγινε επικεφαλής στο Σώμα και ήρθε πολύ κοντά στον Τσάρο Αλέξανδρο ΙΙ . Τον ελεύθερό του χρόνο, όμως αφιέρωνε στην μελέτη, εστιάζοντας στα κοινωνικά και αναρχικά κινήματα στην Ρωσία, αλλά και, όντως φυσιοδίρφης, αγαπούσε τις ριζοσπαστικές και πρωτοποριακές ιδέες του Δαρβίνου.
Ο Κροπότκιν, όντας αντισυμβατικός, δεν ήθελε να ζήσει μια παραμυθένια ζωή. Αντίθετα, επιθουμούσε να εργάζεται, και μάλιστα υπό αντίξοες συνθήκες. Αυτή του η θέληση, θα τον οδηγήσει σε ένα δύσκολο και επικίνδυνο ταξίδι στην Σιβηρία, τόπος που εξορίζοντας συνήθως οι αντιφρονούντες, οπόυ εκεί όμως, κατάφερε να εστιάσει στην μελέτη της φιλοσοφία της αναρχίας αλλά και σε γεωγραφικές μελέτες και την φυσική ιστορία των ζώων και των ανθρώπων εκεί.
Θα απαρνηθεί, στην πορεία, όσους τίτλους του προτάθηκαν, θέλοντας να αφιερώσει τη ζωή του στον αγώνα για την κοινωνική δικαιοσύνη, και δεν συμβιβάζεται στο να κάνει κάτι που δεν τον εκφράζει. Κι αυτό θα είναι η αρχή της αναρχικής πορείας του. Το 1871 εγκατέλειψε την Ρωσία και τα προνόμιά του και ταξίδεψε στην Αγγλία, τη Γαλλία και την Ελβετία όπου εργάστηκε για τη διάδοση των αναρχικών ιδεών.
Τα ταξίδια του στην Ευρώπη, τον μύησαν στην ιδεολογία του σοσιαλισμού. Γίνεται, το 1879, μέλος της Διεθνούς Ένωσης Εργατών, της Πρώτης Διεθνούς κοινώς, μελετά βιβλία απαγορευμένα και λογοκριμένα στη Ρωσία και έρχεται σε επαφή με σπουδαία πρόσωπα του σοσιαλιστικού κινήματος. Η επιρροή από την Παρισινή Κομμούνα, που αποτέλεσε ακρογωνιαίο λίθο της αναρχοκομμουνιστικής θεωρίας του, είναι καταλυτική για την ζωή και το έργο του. Όμως, δεν συμβιβάστηκε, και πάλι, σε μια ιδεολογία που δεν τον εξέφραζε πλήρως, γι’ αυτό και τελικά ακολούθησε τον δρόμο του αναρχισμού. Με την επιστροφή του στη Ρωσία, θα γίνει ενεργό μέλος μίας επαναστατικής ομάδας, τον Κύκλο του Τσαϊκόφσκι, που έκανε προπαγάνδα μεταξύ των αγροτών και εργατών στην Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα, και παράλληλα να εξελίξει τις θεωρίες του.
Μετά τη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β’, απελάθηκε μετά από αίτημα της ρωσικής κυβέρνησης. Μετοίκησε στη Γαλλία, όπου συνελήφθη και παρέμεινε στη φυλακή για τρία χρόνια, με τις κατηγορίες της επαναστατικής δραστηριότητας. Αποφυλακίστηκε το 1886 κι εγκαταστάθηκε στην Αγγλία, όπου παρέμεινε τα επόμενα τριάντα χρόνια.
Κατά τη διάρκεια της εξορίας του, ο Κροπότκιν συνέγραψε σειρά βιβλίων, με στόχο να θέσει τον αναρχισμό σε επιστημονική βάση, ως ένα πάντρεμα της κοινωνικής και της εξελικτικής θεωρίας.
Σε έργα του, ισχυρίζεται ότι παρά τη δαρβινική θεωρία για την επιβίωση του ισχυροτέρου, η συνεργασία παρά η σύγκρουση αποτελεί τον κύριο παράγοντα της εξέλιξης των ειδών. Πίστευε ότι στον μελλοντικό αναρχιστικό κόσμο, που θα βασίζεται στην αλληλοβοήθεια, η αντικοινωνική συμπεριφορά θα αντιμετωπίζεται όχι με τη νομοθεσία και τη φυλάκιση, αλλά με την ανθρώπινη κατανόηση και την ηθική επιβολή της κοινότητας. Με την παράθεση παραδειγμάτων αποδεικνύει ότι η κοινωνικότητα αποτελεί το κυρίαρχο χαρακτηριστικό σε κάθε βαθμίδα του ζωικού βασιλείου. Μεταξύ των ανθρώπων διαπιστώνει ότι η αλληλοβοήθεια αποτελεί τον κανόνα και όχι την εξαίρεση. Θεωρεί ότι η τάση της σύγχρονης ιστορίας κλίνει προς αποκεντρωμένες, συνεργατικές κοινωνίες, στις οποίες οι άνθρωποι θα είναι δυνατόν να αναπτύξουν τις δημιουργικές τους ικανότητες χωρίς την παρέμβαση του κράτους.
Το σύνολο των νομικών θεσμών, για τον Κροπότκιν, βλάπτει την κοινωνία, αφού διατηρεί ένα καθεστώς εκμετάλλευσης και προνομίων. Το κράτος είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο στην ανθρώπινη εξέλιξη. Είναι το φρούριο του ιδιοκτήτη εναντίον του προλετάριου. Με τα διαρκώς αυξανόμενα έξοδά του, αποτελεί ένα καρκίνωμα της κοινωνίας. Όπως ο νόμος, έτσι και το κράτος είναι γέννημα ιστορικής εξέλιξης, καταδικασμένο σε αφανισμό. Μετά τον αφανισμό του, οι άνθρωποι θα ζήσουν σε μια ενωμένη κοινωνία, χωρίς καταναγκασμούς και μοναδική υποχρέωση την τήρηση ενός ελεύθερου συμβόλαιου. Αλλά και η ατομική ιδιοκτησία είναι πλέον εμπόδιο για την πρόοδο της ανθρωπότητας. Προκαλεί φτώχεια, ανεργία, κρίσεις, υλική και ηθική εξαθλίωση στο μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας. Τα συσσωρευμένα πλούτη είναι απαλλοτριωμένα αγαθά του συνόλου και σε αυτό πρέπει να επιστρέψουν.
Στην θεωρία του, βασική αρχή είναι ο αντικαπιταλισμός, και απαρχή της κοινωνικής επανάστασης, μία ευημερούσας εργατικής τάξης που θα είχε θετικά αποτελέσματα στην παραγωγή χωρίς την παρεμβολή καμίας μορφής εξουσίας. Απορίπτει την ατομική ιδιοκτησία και την αντικαθιστά με την ελεύθερη διάθεση όλων των αγαθών και υπηρεσιών, θεωρώντας το σύστημα της καπιταλιστικής παραγωγής εμπόδιο για την πρόοδο .Στέκεται απέναντι στο κράτος που την υπηρετεί, απορρίπτοντας τον μηχανισμό της αγοράς και το μισθολογικό σύστημα. Την ίδια ώρα, όμως, δεν αποδέχεται τα συστήματα του κολεκτιβισμού.
Στη θεωρία του αναρχοκομουνισμού, ο Κροπότκιν έκανε ένα σημαντικό άλμα για την εξέλιξη της αναρχικής οικονομικής σκέψης. Την αρχή της αμοιβής της εργασίας την υποκατέστησε με την αρχή της κάλυψης των αναγκών. Κάθε άτομο θα έκρινε τις δικές του ανάγκες και θα λάμβανε οτιδήποτε έκρινε ότι του ήταν αναγκαίο. Ο Κροπότκιν οραματιζόταν μία κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι θα εκτελούσαν τόσο χειρωνακτική, όσο και διανοητική εργασία. Τα μέλη κάθε συνεργατικής κοινότητας θα εργάζονταν από το 20ο μέχρι το 40ο έτος. Τέσσερεις ή πέντες ώρες ημερησίως θα αρκούσαν για μια άνετη ζωή και η κατανομή της εργασίας θα παρείχε την ευκαιρία για ποικιλία ευχάριστων απασχολήσεων.
Από τα γραπτά του, προκείπτει ότι ο Κροπότκιν ήταν πάνω απ’ όλα διεθνιστής, μετά αναρχικός και στη συνέχεια κομμουνιστής. Πίστευε στην αλληλεγγύη και αλληλοβοήθεια των ανθρώπων και των λαών, από εκεί θεωρούσε ότι ξεπηδούν όλες οι επαναστάσεις.
Η ζωή του αποτέλεσε υπόδειγμα των υψηλών ηθικών στόχων και του συνδυασμού διανόησης και δράσης. Δεν επέδειξε εγωπάθεια, διπροσωπία ή πάθος για την εξουσία.
Μετά τη «Φεβρουαριανή Επανάσταση» του 1917, του επετράπη να επιστρέψει στη Ρωσία, και θα επιστρέψει στα 75 του χρόνια, όπου έγινε δεκτός με ιδιαίτερο ενθουσιασμό από τους ομοϊδεάτες του. Του προσφέρθηκε το Υπουργείο Παιδείας, αλλά αυτός αρνήθηκε, γιατί τυχόν αποδοχή της πρότασης θα αντέβαινε τις αναρχικές του ιδέες. Πίστευε , ακόμη στην δύναμη των σοβιέτ, τα οποία θα αποτελούσαν τη βάση της αταξικής κοινωνίας. Μετά,όμως απο την κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβριο του 1917, ο ενθουσιασμός του μεταβλήθηκε σε απογοήτευση.Ο Κροπότκιν , αν και αρχικά ενθουσιάστηκε από την νέα κατάσταση μετά την Ρωσική Επανάσταση, μετέπειτα όμως άσκησε σκληρή κριτική κυρίως μέσω επιστολών που έστελνε στον Λένιν και θα επικεντρώσει τη δράση του εναντίον της αντεπανάστασης και των ξένων στρατών που στάλθηκαν στη Ρωσία.
Το 1921, ο Πιοτιρ Κροπότκιν απεβίωσε από πνευμονία, παρά τις προσπάθειες του Λένιν να θεραπευτεί – ενδεικτικό της στενής τους σχέσεις παρά τις ιδεολογικές παρεκλίσεις. επιδείνωσε τη βρογχίτιδα από την οποία έπασχε, η οποία εξελίχθηκε σε πνευμονία. Η κηδεία του ήταν η τελευταία μαζική συγκέντρωση αναρχικών στην Ρωσία και η τελευταία ευκαιρία κατά την οποία παρέλασε η μαύρη σημαία του αναρχισμού στη ρωσική πρωτεύουσα.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα αφιέρωσε στη συγγραφή της Ιστορίας της Ηθικής, την οποία δεν ολοκλήρωσε ποτέ. Λοιπά έργα:
- Η κατάκτηση του ψωμιού
- Αναμνήσεις ενός επαναστάτη
- Η μεγάλη γαλλική Επανάσταση
- Προς τους νέους
- Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια
- Αναρχική Ηθική
- Αναρχία, η φιλοσοφία της και το ιδανικό της
- Το κράτος και ο ιστορικός του ρόλος
- Αλληλοβοήθεια. Ένας παράγοντας της εξέλιξης
- Διανοητική και Χειρωνακτική εργασία
- Σύγχρονη επιστήμη και αναρχισμός
- Νόμος και εξουσία
- Φυλακές και καταπίεση
- Αναρχισμός και αναρχοκομμουνισμός
- Η αναρχία στην σοσιαλιστική εξέλιξη
- Η αναρχική οργάνωση της κοινωνίας
- Λόγια ενός επαναστατημένου
- Το πνεύμα της επαναστάσεως