ΑναγνώστηςΤι είναι στα αλήθεια η φιλία; Μία ανάγκη του ανθρώπου να βρει κάτι ίδιο με αυτόν ή μήπως να βρει το διαφορετικό ώστε να βελτιωθεί μέσω αυτών που δε γνωρίζει;
Αναντίρρητα κανείς δε μπορεί να αμφισβητήσει τον καίριο ρόλο που διαδραματίζει η φιλία στη καθημερινή μας ζωή. Αλήθεια, πόσο άχρωμη, ανιαρή και μονότονη θα ήταν η ζωή δίχως τους φίλους μας;
Πόσοι από σας έχετε ακούσει το γνωστό ρητό «Φάγαμε μαζί ψωμί και αλάτι» ή «δείξε μου τους φίλους σου να σου πω ποιος είσαι»; Για τη φιλία έχουν δημιουργηθεί λοιπόν χιλιάδες ταινίες, έχουν γραφτεί μύρια άρθρα και βιβλία, ενώ οι περισσότερες περγαμηνές ατάκες μοιράζονται επίσης αυτό το κοινό πυρήνα, αυτό το συστατικό χρωμόσωμα που προσδίδει ζωοφόρα υπόσταση και ενάργεια σε ένα συγκεχυμένο πίνακα, στη ζωή.
Στο άρθρο όμως αυτό δεν αποσκοπώ να υποδαυλίσω τη δύναμη της φιλίας, γιατί πιστεύω πως αυτό το θέμα έχει κορεστεί, αλλά στοχεύω να αναλύσω τη φιλία μέσα από τον φακό της ψυχολογίας. Στη σχολή της ψυχολογίας, οι φίλοι δεν είναι απλώς συνοδοιπόροι στο δύσβατο μονοπάτι της ζωής, αλλά τελούν ένα ύψιστο ρόλο , για την ακρίβεια είναι οι ιχνηλάτες μας που θα μας οδηγήσουν στο επιθυμητό μας προορισμό.
Ας ξεκινήσουμε καταρχάς σχετικά με το πώς επιλέγουμε τους φίλους μας. Στο διάστημα (1970-2000) η πλειονότητα των κοινωνικών ψυχολόγων είχαν ταχθεί υπέρ της άποψης πως επιλέγουμε τους μελλοντικούς μας φίλους βάσει της πεποίθησης μας πως μοιραζόμαστε κοινά ενδιαφέροντα. Από το 2000 όμως και μετά είχε δημιουργηθεί το αντίθετο ρεύμα της ψυχολογίας στο οποίο οι υπέρμαχοι υποστηρίζουν πως έχουμε την ενδογενή τάση να ελκυόμαστε από εν δυνάμει φίλους με αντίθετα ενδιαφέροντα και απόψεις από εμάς.
Οι υποστηρικτές αυτής της σχολής ισχυρίζονται πως προτιμάμε φίλους που διακατέχονται από διαφορετικές αντιλήψεις και φιλοσοφίες λόγω της θεωρίας της αυτοδιεύρυνσης (Αnon & Aron,2000). Η θεωρία της αυτοδιεύρυνσης υποστηρίζει πως οι άνθρωποι έχουν την προδιάθεση να επιλέγουν φίλους που θα τους βοηθήσουν στην ανάπτυξή τους μέσω της συνδιαλλαγής διαφορετικών αντιλήψεων και πόρων.
Το ρεύμα αυτό διατείνει πως μέσα από τις συναναστροφές μας με ανθρώπους με διαφορετική κοσμοθεωρία διαμορφώνουμε μια πιο καλλιεργημένη και εξευγενισμένη προσωπικότητα, εφόσον μέσα από αυτή την επαφή ενστερνίζουμε προσωπικά γνωρίσματα, δεξιότητες, στοιχεία των φίλων μας που θεωρούμε πως έχουν αξία και συνακόλουθα προοπτική για την ανάπτυξή μας.
Για παράδειγμα, μιλώντας από προσωπική εμπειρία λόγω του κολλητού μου «χ» έχω καταφέρει να ενδιαφέρομαι παραπάνω για την πολιτική ενημέρωση και τα πολιτικά δρώμενα, λόγω της κολλητής μου είμαι πιο δραστήρια όσον αφορά τα αθλήματα και τη γυμναστική ή έχω αποκομίσει μια πιο ζωόφιλη και περιβαλλοντική προσωπικότητα. Επομένως φυσικά, επιλέγουμε φίλους που διαθέτουν διαφορετικά ενδιαφέροντα και πνευματικά λάφυρα από εμάς προκειμένου να καταρτιστούμε με ένα ισχυρότερο πνευματικό εξοπλισμό. Άρα η προοπτική της διασφάλισης της αυτοδιεύρυνσης αποτελεί το εργαλείο με το οποίο οι φίλοι μας σφυρηλατούν το δρόμο προς τον επιθυμητό προορισμό. Μήπως όμως η εντεινόμενη αυτοδιεύρυνση με τους φίλους μας είναι μια διεργασία που μπορεί να μας συγχύσει;
Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι αυτής της σχολής υποστηρίζουν πως όσο επιτείνεται η επαφή μας με αυτούς τους φίλους, τόσο πιο συχνά πραγματοποιείται η εσωτερίκευση εκείνων των επιθυμητών αξιών στο χαρακτήρα μας , με αποτέλεσμα να προκαλείται σύγχυση της προσωπικότητας ή ακόμη και αναμνήσεων. Σε ένα κοινωνικό ψυχολογικό πείραμα που διεκπεραιώθηκε, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να βαθμολογήσουν διαφορετικά προσωπικά γνωρίσματα για τον εαυτό τους ,τους φίλους τους και τους προέδρους της Αμερικής. Κάθε χαρακτηριστικό εμφανιζόταν ενίοτε στην οθόνη του υπολογιστή και οι συμμετέχοντες έπρεπε να απαντήσουν για ποιόν βαθμολογήθηκε κάθε χαρακτηριστικό. Στις απαντήσεις τους σημειώθηκε πως συχνά μπέρδευαν τα χαρακτηριστικά που βαθμολόγησαν για τους εαυτούς τους με τα χαρακτηριστικά που βαθμολόγησαν για τους φίλους τους αλλά όχι με τους προέδρους της Αμερικής που ανήκουν στη κατηγορία των απομακρυσμένων άλλων. Επακόλουθα διαπίστωσαν πως η στενή φιλία δεν παράγει μόνο το πλεονέκτημα της αυτοδιεύρυνσης αλλά και την αίσθηση ταυτότητας. Άρα επομένως η φράση «δείξε μου τους φίλους σου να σου πω ποιος είσαι» δεν είναι τυχαία.
Η ταύτιση του εαυτού μας με τους φίλους συνάγει πως στους φίλους μας συμπεριφερόμαστε όπως θα συμπεριφερόμασταν στου ίδιους μας τους εαυτούς. Επομένως οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται πως αντιδράμε επίσης αμυντικά προς υπεράσπιση των φίλων μας όπως και θα συμπεριφερόμασταν για την προάσπιση μας στις ίδιες συνθήκες. Παραδείγματος χάριν, εάν οι φίλοι μας κατηγορούνταν για κάτι, ή αποτύγχαιναν σε κάτι, θα το αποδίδαμε σε εξωγενείς παράγοντες στην κούραση, στο καιρό, στην ατυχία, ενώ εάν επιτύχουν σε κάτι θα το αποδώσουμε σε ενδογενείς παράγοντες, στη μόρφωση, στην προσωπικότητα των φίλων μας, στις προσπάθειές τους όπως ακριβώς θα συμπεριφερόμασταν και για τους εαυτούς μας.
O Hofstede, διάσημος κοινωνιολόγος υποστήριζε πως νοτιοανατολικές χώρες σαν την Ασία, Αφρική και Λατινική Αμερική διακατέχονται από μια κολεκτιβιστική κουλτούρα- νοοτροπία με αποτέλεσμα να υιοθετούν συχνά τη συμπεριφορά της ψυχολογικής άμυνας λόγω της αυτοδιεύρυνσης και της αξίας της συλλογικότητας και της ενότητας. Η Ελλάδα ανήκει στις κολεκτιβιστικές κοινωνιες γι’αυτό και θεωρούμαστε πιο ζεστοί και πιο εγκάρδιοι σαν φίλοι. Στον αντίποδα είναι οι ατομιστικές κοινωνίες οι βοριοδυτικές χώρες όπως η Αμερική όπου η αξία της ανεξαρτησίας και του ανταγωνισμού είναι σημαντική με αποτέλεσμα τα άτομα εκεί να παρεκκλίνουν από τη συνήθεια να αντιμετωπίζουν τους φίλους σαν τους εαυτούς τους.
Από την άλλη πλευρά όμως, βάσει των απόψεων της σχολής της αυτοδιεύρυνσης, η συνεχόμενη επαφή μας με άτομα που διακατέχουν διαφορετική νοοτροπία, μπορεί να οδηγήσει αρχικά σε αυξημένα επίπεδα αυτοδιεύρυνσης αλλά μετά από ένα σημείο η δυνατότητα αυτοδιεύρυνσης φτάνει στο κορεσμό της και μπορεί να παγιωθεί ή και να μειωθεί, εφόσον έχουμε ενσωματώσει σχεδόν όλα τα επιθυμητά χαρακτηριστικά από τους φίλους μας. Γι’ αυτό και στη αρχή των σχέσεων κυρίως των ρομαντικών σχέσεων βλέπουμε ζευγάρια να καλούν ο ένας τον άλλο συχνότερα, να μιλάνε για περισσότερες ώρες, και να περνάνε περισσότερο χρόνο μαζί.
Συνακόλουθα, λοιπόν, οι ψυχολόγοι προτείνουν στα ζευγάρια να επιδίδονται σε καινοτομίες, δηλαδή να συμμετέχουν μαζί σε νέες ασχολίες, σε hobbies, σε αθλήματα, σε ταξίδια και γενικότερα σε νέες εμπειρίες. Με βάση τον (Lewandowski and Aron,2004) ζευγάρια που επιδίδονταν μαζί σε νέες δραστηριότητες ένιωθαν μεγαλύτερη ενότητα, λόγω της κοινής παραγόμενης εμπειρίας που συνιστά πυρήνα για νέες αυτοδιευρύνσεις. Μολονότι η συμμετοχή σε καινούριες εμπειρίες φαντάζει σωτήρια λύση σε ζευγάρια που έχουν φτάσει στο ύψιστο βαθμό αυτοδιεύρυνσης το ίδιο ισχύει με ελλάσσονα σημασία και στις φιλίες. Είμαι σίγουρη πως και εσείς οι ίδιοι όταν πάτε ταξίδια με τους φίλους σας, ή όταν δοκιμάζετε μαζί μια αμοιβαία καινούρια εμπειρία όπως για παράδειγμα κάποιο extreme sport νιώθετε μια ισχυρότερη ενότητα μετά, ένα ζωηρό ενθουσιασμό.
Ποιος είναι όμως τελικά ο επιθυμητός μας προορισμός; Οι αντιπρόσωποι της σχολής της αυτοδιεύρυνσης υποστηρίζουν πως η συναναστροφή μας με άτομα που παρέχουν την προοπτική της αυτοδιεύρυνσης, διασφαλίζει την ικανοποίηση της αυτοπραγμάτωσης, της αυτοεκπλήρωσης. Κατά τον διάσημο ψυχολόγο Maslow που δημιούργησε την ιεραρχία αναγκών η ανάγκη της αυτοπραγμάτωσης αποτελεί την ύψιστη εσωτερική ανάγκη . Η ικανοποίηση της αυτοεκπλήρωσης, φέρει την αίσθηση της τελειοποίησης, όπου το άτομο νιώθει πως έχει ολοκληρωθεί σαν προσωπικότητα, συναίσθημα που μπορεί να παραχθεί όπως προαναφέραμε λόγω της αυτοδιεύρυνσης εφόσον μέσα από αυτήν αναπλάθεται η προσωπικότητα μας συνεχόμενα με την ενσωμάτωση καίριων γνωστικών πόρων και δεξιοτήτων.
Άρα τώρα που καταρτιστήκατε με όλες τις δαιδαλώδεις θεωρίες, μπορείτε να απαντήσετε εάν τελικά η φιλία είναι ανιδιοτελής κοινωνική ανάγκη;
Η θεωρία της αυτοδιεύρυνσης σε συνδυασμό με τη θεωρία της αυτοεκπλήρωσης συνιστούν πως η φιλία τελικά δεν είναι ανιδιοτελής ανάγκη αλλά καθαρά ιδιοτελής εφόσον αποδεικνύουν πως έχουμε την ενδογενή τάση να επιλέγουμε φίλους μας που θα μας βοηθήσουν να φτάσουμε στο τέλος μας, στην ολοκλήρωσή μας. Γνωρίζω πως η λέξη «ιδιοτελής» στην καθομιλουμένη προσδίδει στον όρο ωφελιμιστικό μια αρνητική χροιά, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η άποψη ότι εννοώ πως στη φιλία υποβόσκει μια καιροσκοπική διάθεση. Παρόλα αυτά επιλέγω την αρχαία σημασία του όρου «ιδιοτελής» όπου « ίδιο» σημαίνει «εαυτός» και «τέλος» σημαίνει «ολοκλήρωση» και συνακόλουθα με βάση αυτή την ετυμολογία πράγματι η φιλία είναι ιδιοτελής.
Η φιλία είναι σαν έργο τέχνης, σαν μπογιά που μπορεί να τελειοποιήσει έναν αφηρημένο πίνακα – την προσωπικότητά μας. Ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να ορίσει ένα τέλειο έργο τέχνης είπε πως εάν υπάρχει ένα ιδανικό τέλειο έργο τέχνης τότε θα έχει δημιουργηθεί από μια συντεχνία καλλιτεχνών όπου ο καθένας είναι εξοπλισμένος με μια διαφορετική τέλεια δεξιοτεχνία. Κάτι τέτοιο είναι και η φιλία, είναι σαν τη γλυπτική όπου οι φίλοι μας «λαξεύουν» την προσωπικότητά μας προς την τελειότητα.