Μαρία Τσιμάρα
Στο πρώτο μέρος του αφιερώματός μας, ασχοληθήκαμε με την φιλοσοφία του μεγάλου φιλοσόφου Πλάτωνα, και πως οι ιδέες του επηρεάζουν τη σύγχρονη Ελλάδα. Το δεύτερο μέρος, λοιπόν, είναι αφιερωμένο σε έναν άλλο σημαντικό αρχαίο φιλόσοφο, τον Αριστοτέλη.
Ο Πλάτωνας ήταν ο δάσκαλος της επόμενης γενιάς των φιλοσόφων, η σημαντικότερη μορφή των οποίων αποτελούσε ήταν ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384π.Χ. και από νεαρή ηλικία, έδειξε έντονο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία. Ξεκίνησε να παρακολουθεί μαθήματα στην Ακαδημία του Πλάτωνα, με αποτέλεσμα να έλθουν κοντά οι δύο σημαντικοί αυτοί άντρες και να επηρεάσουν ο ένας τον άλλον.
Ο Πλάτωνας ενέπνευσε τον Αριστοτέλη να διεξάγει τις δικές του μελέτες για την πολιτική, τη φύση και άλλους τομείς της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Ο Αριστοτέλης ήταν ένας επιστήμονας με πραγματικά ευρύ φάσμα γνώσεων, αλλά η πραγματεία του για την πολιτική ήταν ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα σε αυτόν τον τομέα.
Στη μελέτη του ”Ηθικά Νικομάχεια” και ”Πολιτικά” προσπαθεί να ανακαλύψει ποια μορφή διακυβέρνησης είναι η καλύτερη και το πώς οι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν τον πιο ευτυχή τρόπο ζωής. Φαίνεται πως ήταν διστακτικός απέναντι όχι μόνο τη δημοκρατία, αλλά και την ολιγαρχία και την τυραννία.
Πολιτική φιλοσοφία στα ”Πολιτικά” του Αριστοτέλη
Μετά τα χνάρια του Πλάτωνα, μαθητή του Αριστοτέλη είχε εκδηλώσει το μανιφέστο του στα ”Πολιτικά”, έστω και αν ο ίδιος διαφοροποιήθηκε από αυτόν. Τα ”Πολιτικά” στην πραγματικότητα, είναι η συνέχεια του έργου ”Ηθικά Νικομάχεια ‘‘, στο οποίο πραγματεύεται την έννοια της ευτυχίας (εὐδαιμονία) και της αρετής. Καταλήγει μάλιστα ότι τα τελευταία αποτελούν συστατικά στοιχεία της πολιτικής ζωή και ο ίδιος τα θεωρεί προαπαιτούμενα σε αυτή.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η ηθική και η πολιτική ήταν στενά συνδεδεμένες, και ότι στην πραγματικότητα η ηθική και ενάρετη ζωή είναι μπορεί να είναι διαθέσιμη μόνο σε κάποιον που συμμετέχει στην πολιτική, ενώ η ηθική διαπαιδαγώγηση είναι ο κύριος σκοπός της πολιτικής κοινότητας.
Στα ”Πολιτικά”, δηλαδή, προκύπτει ότι η πολιτική κοινότητα είναι στην πραγματικότητα η εξέλιξη της οικογένειας και των χωριών. Οι άνδρες είχαν δημιουργήσει αυτά τα είδη της κοινότητας, προκειμένου να επιβιώσουν, γεγονός που καθιστά προφανές ότι ο άνθρωπος είναι ”πολιτικό ζώο” από τη φύση του. Με την οικογένεια και τα χωριά εξασφάλιζε τη επιβίωσή του, ενώ η πολιτική κοινότητα του προσφέρει την ευκαιρία για να εξασφαλίσει την ποιότητα της ζωής του (εὖ ζῆν).
Ο Αριστοτέλης, ακόμα, θεωρεί ότι κάθε κοινότητα έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό ύπαρξης, και τοποθετεί την πολιτική κοινότητα πάνω από τις άλλες, δεδομένου ότι τελικός στόχος της είναι το κοινό καλό. Είναι ζωτικής σημασίας για μια πολιτική κοινότητα να είναι ανεξάρτητη και να έχει επάρκεια (αὐτάρκεια), προκειμένου να επιτευχθεί αυτό.
Έπειτα, ο ίδιος διερευνά τι καθιστά έναν άνθρωπο πολίτη και τι είναι αυτό που τον καθορίζει. Για τον Αριστοτέλη, πολίτης είναι εκείνος που έχει ρόλο σε κάθε μέρος της πολιτικής ζωής, όπως η δικαιοσύνη και οι δημόσιες διαδικασίες. Μιλώντας, δηλαδή, για συμμετοχή, αναφέρεται στο ότι κάθε πολίτης θα πρέπει να συμμετέχει άμεσα στις συνελεύσεις κι όχι να εκλέγει αντιπροσώπους. Η ιδιότητα του πολίτη, η ιθαγένεια, δηλαδή, κατά τον Αριστοτέλη, δεν παρέχει μόνο δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις.
Ακόμη, διερευνά τα καθεστώτα και προσπαθεί να ανακαλύψει ποια είναι η καλύτερη δυνατή μορφή διακυβέρνησης και πώς θα μπορούσε αυτό να είναι σταθερό ένα πολίτευμα χωρίς επαναστάσεις και παρεκτροπές. Διαχωρίζει τρεις ορθές μορφές διακυβέρνησης: τη μοναρχία, την αριστοκρατία, και την πολιτεία (συνταγματική δημοκρατία). Οι διεφθαρμένες μορφές τους αυτές είναι η τυραννία, η ολιγαρχία και η δημοκρατία (οχλοκρατία). Η διαφορά μεταξύ των δύο τελευταίων είναι ότι η δημοκρατία είναι η κυβέρνηση των πολλών και των φτωχών, ενώ η ολιγαρχία των λίγων και πλούσια. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, υποστηρίζει πως από την γνώμη των πολλών μπορεί να βγει ορθότερη απόφαση σε σχέση με την γνώμη μιας αυθεντίας. Η συνταγματική δημοκρατία θεωρεί πως είναι η καλύτερη εφικτή μορφή διακυβέρνησης, ιδίως σχετικά με την επικράτηση μιας μεγάλης μεσαίας τάξης, η οποία είναι η κύρια βάση σταθερότητας σε οποιαδήποτε κατάσταση.
Πώς οι μεγάλοι φιλόσοφοι έχουν εμπνεύσει τη σύγχρονη Ελλάδα;
Τα γνωμικά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη αποτελούν μια κληρονομιά για την Ελλάδα. Αυτό είναι προφανές, ακόμη και από τα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους κυρίως για την πραγματοποίηση αυτών των θεωριών σε συνταγματικό επίπεδο. Τα γραπτά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη είχαν, όμως, ισχυρή επιρροή σε ολόκληρη την Ευρώπη μετά τον Μεσαίωνα, από την αρχή της αναγέννησης αλλά και κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης. Η ελληνική επανάσταση, συν τοις άλλοις, του 1821 είχε ως κανόνα τις αρχές που αυτοί οι δύο μεγάλοι φιλόσοφοι είχαν διατυπώσει.
Η αξία της ελευθερίας έχει τόσο κυρίαρχο ρόλο στην ”Πολιτεία” αλλά και στα ”Πολιτικά”. Το ανθρώπινο ον πρέπει να είναι ελεύθερο, ώστε να συμμετάσχουν όλοι με ενεργό τρόπο στην πολιτική ζωή. Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα ήταν ένα ανώριμο επίπεδο για να τις υλοποιήσει.
Εκτός από αυτό, αφού ο Αριστοτέλης εκτιμά την αξία της γνώμης των πολλών και όχι τη γνώμη ενός εμπειρογνώμονα, το ερώτημα για το ποιος είναι ο πλέον καταλληλότερος για να κυβερνήσει εμφανίζεται ακόμα και σήμερα.
Το είδος της δημοκρατίας που υπάρχει στην Ελλάδα σήμερα είναι παραπλήσιο με ένα από τα είδη της δημοκρατίας που ο Αριστοτέλης είχε περιγράψει, αλλά στερείται τα ιδανικά πρότυπα. Εξαιτίας αυτού, το ζήτημα του ποιος πραγματικά κυβερνά την Ελλάδα, οι Έλληνες πολίτες ή οι νόμοι του κράτους, παραμένει.
Τελευταίο, αλλά ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα, ιδίως στις μέρες μας αποτελεί η έννοια του πολίτη και της ιθαγένειας. Το θέμα της ιθαγένειας είναι υψίστης σημασίας για την ελληνική πραγματικότητα, αλλά δυστυχώς αυτή η λέξη δεν έχει ακόμα την έννοια που ο Αριστοτέλης είχε ορίσει. Συγκεκριμένα, όταν μιλάμε για έναν πολίτη στη σύγχρονη Ελλάδα, εννοούμε πραγματικά αυτό το πρόσωπο που έχει νομικό δεσμό με το κράτος, δίνοντάς του κάποια προνόμια και κάποια καθήκοντα. Από την άλλη πλευρά, ο Αριστοτέλης είχε ορίσει ως πολίτη το πρόσωπο που έχει ενεργό ρόλο στις πολιτικές διαδικασίες. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι στη σύγχρονη Ελλάδα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να μειώνουν την ενασχόλησή τους για τέτοια ζητήματα, και έτσι τείνουν να χάσουν τον τίτλο τους ως ”πολιτικό ζώο ”.
Συνοψίζοντας, είναι σαφές ότι αυτοί οι δύο φιλόσοφοι είχαν τόσο μεγάλα οράματα που αν κάθε κοινωνία τα είχε υιοθετήσει, θα ήταν σε τέτοια κατάσταση που όλοι οι πολίτες της θα μπορούσαν να είναι ευτυχισμένοι και οι θεμελιώδεις αρχές, όπως η δικαιοσύνη, η ισότητα και η ελευθερία, δεν θα να διακυβεύονταν. Η Ελλάδα, ως μητέρα πατρίδα τους, προσπάθησε να διατηρήσουν τις αξίες τους. Στην Ελλάδα του 2015, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης διδάσκονται στα σχολεία και σε σχολικό ακόμα επίπεδο. Όμως, πόσοι εξακολουθούν να έχουν ως γνώμονα τα διδάγματά τους; Οι αρχές τους παραμένουν ανεξίτηλες στο χρόνο θεωρητικά, το μείζον θέμα, όμως, είναι η χώρα που γέννησε την δημοκρατία να μην παρεκκλίνει σε σκάρτες μορφές διακυβέρνησης.