Μαρία ΚαιρίδουΟ Ευρωπαϊκός καλλιτεχνικός κινηματογράφος και το 2ο μέρος από τις σημαντικότερες στιγμές του
Τα βαθιά υπαρξιακά, πνευματικά και πολιτικά θέματα που σχολιάζουν οι παρακάτω ταινίες, αλλάξαν δραματικά την προσέγγιση της κινηματογραφικής ματιάς των σκηνοθετών. Ο τρόπος με τον οποίο ο Ευρωπαϊκός καλλιτεχνικός κινηματογράφος βλέπει τις ταινίες, όπως αναφέραμε και στο πρώτο μέρος, τις καθιστά πιο προκλητικές στην παρακολούθησή τους, ταυτόχρονα, όμως, μπορώ να σας υποσχεθώ ότι αν αγαπάτε την φιλοσοφική και την καλλιτεχνική μεριά του κινηματογράφου, δεν θα το μετανιώσετε. Οι παρακάτω ταινίες, θα μπορούσαν εύκολα να αλλάξουν τη ζωή σας.
5. Vivre Sa Vie (1962, Jean-Luc Godard)
Η εισαγωγή στην κάπως αδιαπέραστη φιλμογραφία του Jean-Luc Godard, μπορεί να γίνει από το Vivre Sa Vie, η οποία είναι η πιο προσιτή και ήπια ταινία του, αλλά δεν θυσιάζει τίποτα από τη δημιουργικότητα και την χαρακτηριστική πινελιά του σκηνοθέτη της. Στο πλαίσιο αυτής της λίστας, το Vivre Sa Vie είναι ένα κομμάτι-σύντροφος για την ταινία Belle de Jour: και οι δύο ακολουθούν μια πόρνη.
Υπάρχει μόνο μια βασική διαφορά: ενώ το Belle de Jour αφορά κυρίως το σεξ και τη φαντασία, το Vivre Sa Vie αφορά εξ ολοκλήρου τον κοινωνικό ρεαλισμό και τις πικρές αλήθειες του. Αλλά η ταινία δεν βαλτώνει στην καταθλιπτική πλοκή. Το Vivre Sa Vie προβάλλει εξίσου την έντονη ζωή μιας νεαρής γυναίκας σε μια γαλλική πόλη στη δεκαετία του 1960 η οποία κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί για να ζήσει τη ζωή της στο μέγιστο βαθμό-μας το μαρτυρά άλλωστε και ο τίτλος, που μεταφράζεται “να ζήσει μια ζωή“.
Η πανέμορφη μελαχρινή Anna Karina, είναι η μούσα, η σύζυγος και πολύ συχνά η πρωταγωνίστρια του Godard και σ’αυτήν την ταινία επικοινωνεί όλες αυτές τις όψεις της, σε μια ερμηνεία που θα μπορούσε εύκολα να χαρακτηριστεί η καλύτερή της. Επιπλέον, εάν ο χαρακτήρας της φαίνεται γνωστός, είναι απολύτως λογικό: με ένα καρέ μαλλί, χορεύοντας και με παιχνιδιάρικη διάθεση, ήταν το σχέδιο για την Mia Wallace, χαρακτήρα στο Pulp Fiction.
Αλλά τίποτα από αυτά δεν είναι ό, τι καθιστά το Vivre Sa Vie, Vivre Sa Vie ή τον Godard, Godard. Είναι ένας από τους πιο αγαπημένους δημιουργούς του κινηματογράφου. Και να το γιατί: σε μια σκηνή διαλόγου σε ένα παρισινό καφέ, η κάμερα μας προδίδει. Τα πρόσωπα των ηθοποιών δεν τα βλέπουμε ποτέ. Ούτε από μπροστά ούτε καν από το προφίλ.
Η κάμερα είναι πονηρά τοποθετημένη πίσω τους, αναγκάζοντας τον θεατή να χρησιμοποιήσει τα αυτιά του, αντί για τα μάτια του. Από το jump-cut μοντάζ, την ιδιοσυγκρασιακή τοποθέτηση της κάμερας και τη μαγευτική ορχηστρική μουσική που ξαφνικά εξαφανίζεται, οι ταινίες του Godard έχουν επανεξεταστεί, ανακατασκευαστεί και ριζοσπαστικοποιήσει την ίδια την ουσία των ταινιών. Οι κινηματογραφιστές ήταν καλύτεροι, και πιο τολμηροί, τότε.
4. Wild Strawberries (1957, Ingmar Bergman)
Ο Bergman στα πιο συναισθηματικά του δεν θα μπορούσε να έχει ένα λεπτότερο σημείο εισόδου στη μακρυά, αλλά πλούσια φιλμογραφία του. Ο Σουηδικός υπαρξιακός κινηματογράφος, έχει να κάνει κυρίως με τους λυπημένους Σουηδούς που σχεδιάζουν τη μοναχική θέση τους στο σύμπαν, ή ενώπιον του Θεού, ή σχετικά με έναν θεό που δεν υπάρχει, ή την ηθική εγκατάλειψη της κοινωνίας, το δικό τους θάνατο, ή, στην περίπτωση της ταινίας του Bergman, Η έβδομη Σφραγίδα (1957), ένα παιχνίδι σκάκι με τον θάνατο και θα πρέπει να προειδοποιήσουμε τους θεατές ότι αναμένεται να δουν μια βλοσυρή, καταθλιπτική οπτική.
Αυτό που ξεχωρίζει τις Άγριες Φράουλες από τις άλλες ταινίες του, όμως, είναι ότι είναι αστεία. Είναι, επίσης, ζεστή, λεπτή, και τοποθετεί κύριο χαρακτήρα της, τον καθηγητή Isak Borg, ως κάποιον που όχι μόνο απαιτεί ενσυναίσθηση, αλλά και ευγένεια. Υπάρχει μια ελαφρότητα στο άγγιγμα του Bergman ασυνήθιστη στις άλλες ταινίες του, και έχει κάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πλοκή.
Στη δύση της ζωής του, ο Borg είναι αποφασισμένος να παραλάβει το Doctor Jubilaris, ένα βραβείο για την επετειακή υποτροφία των 50 ετών του. Οι άγριες φράουλες εξιστορούν τη μακρά διαδρομή με αυτοκίνητο που χρειάζεται για να φτάσει εκεί. Με μια δαιδαλώδη δομή που θυμίζει την Οδύσσεια, όπου οι επιβάτες επιβιβάζονται και αποβιβάζονται (με συζητήσεις σχετικά με τη θρησκεία και το Θεό στο μεταξύ), και έναν πρωταγωνιστή που τακτικά χάνεται σε ονειροπολήσεις και εφιάλτες, είναι η πιο υπαρξιακή road movie που έγινε ποτέ.
Ο Bergman αναδεικνύει και την πανουργία του, σε εκείνες τις στιγμές της μη-πραγματικότητας. Η απλότητα της ιστορίας, ξεγελά τον θεατή σε μια κατάσταση της ευκολίας, η οποία αξιοποιείται από τον ίδιο, μεταβαίνοντας πονηρά σε μερικές από τις καλύτερες, πιο σουρεαλιστικές και πιο τρομακτικές ονειρικές σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου. Οι θολές γραμμές μη-πραγματικότητας και πραγματικότητας γίνονται ένα κομβικό σημείο στις συζητήσεις της ταινίας, μιας συζήτηση που το 2016 είναι ακόμα σε εξέλιξη.
3. Stalker (1979, AndreiTarkovsky)
Η καλύτερη ταινία του Andrei Ταρκόφσκι, το Stalker είναι μια βουτιά σε έναν δυστοπικό κινηματογράφο, διαφορετικό απ’ ό,τι έχετε δει ποτέ. Σε ένα απροσδιόριστο χρόνο στο μέλλον, η ρωσική κοινωνία είναι χωρισμένη σε δύο τομείς. Υπάρχει ο βιομηχανικός, τραχύς κόσμος, ένας σκληρός κόσμος, γυρισμένος όμορφα σε μονοχρωματικούς τόνους σέπια από τον Alexander Knyazhitskiy. Και “Η Ζώνη.” Τι είναι “Η Ζώνη”, τι συνέβη σε αυτήν (εξωγήινοι;), ή γιατί ήταν σε καραντίνα (ακτινοβολία;) ουδέποτε εξηγείται σαφώς, και το κοινό δεν γνωρίζει γιατί και οι χαρακτήρες δεν ξέρουν.
Αυτό που είναι γνωστό, όμως, είναι η φήμη ενός δωματίου, Του Δωματίου, εντός της ζώνης, που έχει την αφύσικη δύναμη να εκπληρώνει τις επιθυμίες των ανθρώπων. Σε έντονη αντίθεση, η ζώνη είναι γυρισμένη σε απίστευτα ζωντανά χρώματα: το γρασίδι σπάνια φαίνεται τόσο πράσινο, ο ήχος ενός ρεύματος που ακούγεται καθαρά στο sound mix ταξιδεύει τον θεατή και τίποτα δεν φαίνεται έστω και λίγο ξένο.
Αυτό συμβαίνει, μέχρι ο Stalker (ο συχνός συνεργάτης του Tarkovsky, Alexander Kaidanovsky), ένας οδηγός ειδικός στην είσοδο και την έξοδο από τη ζώνη, ελίσσεται με προσοχή γύρω από τα φυλλώματα και τα βράχια σαν να μην βρίσκεται στη φύση, αλλά σε ένα ναρκοπέδιο.
Τα πάντα δεν είναι αυτό που φαίνεται και ποτέ δεν αποκαλύπτεται αν το δωμάτιο στη Ζώνη είναι πραγματικό, ή αν είναι όλα μία απάτη. Τελικά, είναι θέμα πίστης. Όπως όλες οι ταινίες του Tarkovsky, και γενικότερα των έμμονων του Ευρωπαϊκού Καλλιτεχνικού Κινηματογράφου, το Stalker είναι μια ταινία–συλλογισμός στην πίστη και πώς ο Stalker οδηγεί έναν συγγραφέα (Anatoli Solonitsyn) και έναν καθηγητή (Nikolai Grinko) μέσα στη ζώνη να συμμετέχουν σε φιλοσοφικές συζητήσεις αντίστοιχες των διαφορετικών ειδικοτήτων τους. Η ταινία λειτουργεί πλέον ως ένα δικαστικό δράμα.
Ο κατηγορούμενος: η κοινωνία. Η πνευματική, ηθική φύση του ανθρώπου έχει ελεγχθεί διεξοδικά με αποδομητική ρητορική και εξετάζεται σε ένα επίπεδο πολυπλοκότητας που σπάνια βλέπουμε στον κινηματογράφο, είτε στον προγενέστερο είτε στον μεταγενέστερο. Ένα απόλυτο αριστούργημα.
2. Bicycle Thieves (1948, Vittorio De Sica)
Η παλαιότερη ταινία σε αυτή τη λίστα είναι ίσως η πιο ευρέως διαδεδομένη. Οι κλέφτες ποδηλάτων, εμφανίζονται ουσιαστικά σε κάθε κατηγορία ταινιών (τουλάχιστον) των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά αυτή είναι μία από τις ταινίες που έχουν επηρεάσει ευρέως τον κινηματογράφο. Η πλοκή δεν θα μπορούσε να είναι απλούστερη: ένας πατέρας της εργατικής τάξης (Lamberto Maggiorani) αγωνίζεται να στηρίξει τη γυναίκα, το παιδί και το μωρό του και αναλαμβάνει μια καλοπληρωμένη θέση εργασίας, όπου πρέπει να κολλάει αφίσες ανά τη Ρώμη. Το μόνο που χρειάζεται είναι ένα ποδήλατο για να κινείται στην πόλη και να μεταφέρει τις αφίσες.
Μια πρώιμη σκηνή, δείχνει τον πατέρα να καβαλά το ποδήλατό του μέσα από μια θαυμάσια φωτογραφισμένη Ρώμη, η οποία χαρακτηρίζεται από διερχόμενα αυτοκίνητα, τρόλεϊ, και μια ευκίνητη κάμερα που οδηγεί παράλληλα με αυτόν, αποτελεί μια από τις πιο χαρούμενες σκηνές όλων των εποχών. Βέβαια, αυτό διαρκεί μέχρι να κλαπεί το ποδήλατό του.
Ψάχνει. Τσεκάρει τις τοπικές αγορές. Επικοινωνεί με την αστυνομία. Κατηγορεί και βίαια κάποιον που μπορεί να είναι ή να μην είναι εκείνος που το έκλεψε. Σε κάθε περίπτωση, το ποδήλατο δεν είναι πουθενά. Τα περισσότερα από αυτά εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια του μικρού Bruno (Enzo Staiola), ο οποίος, τραγικά, και με αυξανόμενες αφορμές απογοήτευσης για τον πατέρα-πρότυπο, είναι ο πρώτος που υπογράφει την καθοδική πορεία του πατέρα του.
Αλλά ο πατέρας είναι στην πραγματικότητα το θύμα, και έτσι είναι ο ιταλικός νεορεαλισμός: αυτές οι ταινίες τόνισαν την δεινή οικονομική κατάσταση στην Ιταλία στη δεκαετία του ’40 και του ’50, κοιτάζοντας κατάματα την φτωχή εργατική τάξη με προσποιητό ρεαλισμό. Οι ταινίες γυρίστηκαν σε εξωτερικούς χώρους, χρησιμοποιούσαν μη-ηθοποιούς, όπως ο Lamberto Maggiorani (ο πατέρας), ο οποίος ήταν ένας εργάτης σε εργοστάσιο, πριν πάρει το ρόλο, θέτοντας έτσι ένα πρότυπο για την αφήγηση ιστοριών για ανθρώπινα όντα, αντί απλά για φανταστικούς χαρακτήρες.
1. 8 ½ ( 1963, Federico Fellini)
Όπως και οι Άγριες Φράουλες, το 8 ½ του Federico Fellini μπορεί να υπερηφανεύεται για μερικές από τις πιο εντυπωσιακές, εικονικές, διαρκείς και με επιρροή ονειρικές σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου. Υπάρχουν οι ταινίες πριν το 8 ½ και αυτές μετά από αυτό. Παιχνιδιάρικο, κλείνοντάς μας το μάτι, αλλά μερικές φορές θανατηφόρα σοβαρό, το 8 ½ είναι ένας μονόδρομος στο τρελό υποσυνείδητο του Fellini.
Η ταινία ξεκινά με ένα μποτιλιάρισμα και η κάμερα κινείται αργά πίσω από ένα αυτοκίνητο-γίνεται με φωτογραφία υψηλής αντίθεσης, με έντονη φωτεινότητα και βαθύ σκοτάδι- και εκτυλίσσεται υπό το ρυθμό ενός τυμπάνου. Η κάμερα ερευνά γρήγορα τη σκηνή. Δεν υπάρχει διαφυγή. Ξαφνικά, το χάος ξεσπά. Το αυτοκίνητο, το αυτοκίνητο του Fellini, το οποίο είναι επίσης και το αυτοκίνητό σας, γεμίζει με καπνό, και ξεκινάν οι κρίσεις. Βαθιά αναπνοή. Είναι αδύνατο να βγούμε. Οι άνθρωποι γύρω σας κοιτούν ανέκφραστοι.
Κάποια χέρια κρέμονται δυσοίωνα από τα παράθυρα ενός λεωφορείου. Έπειτα μια πτήση. Ο Fellini, ο οποίος προσωποποιείται από τον ηθοποιό Marcello Mastroianni, πετά στα σύννεφα. Αυτή είναι μία από τις καλύτερες σκηνές ονείρου στην ιστορία του κινηματογράφου. Το 8 ½ διαθέτει μερικές ακόμα. Κατά πολλούς, το σύνολο της ταινίας είναι μια επιμελημένη ονειρική ακολουθία, με πολλά διαφορετικά επίπεδα – μια προοικονομία από τη δεκαετία του ’60 για το Inception του Christopher Nolan.
Μπορεί να μην έχει καν σημασία. Αυτή είναι μια ταινία που αναφέρεται στο γύρισμα των ταινιών. Μια ταινία για έναν σκηνοθέτη. Ο Fellini στην πραγματικότητα, τα γυαλιά ηλίου και το μαύρο κοστούμι που φοράει ο Guido Anselmi στην ταινία, συνδέονται με τη δημιουργικότητα. Είναι για το πώς η ζωή φιλτράρεται μέσα από μια δημιουργική διαδικασία, και τι μπορεί να συμβεί όταν αυτή διακόπτεται, είτε αυτό είναι ένα μποτιλιάρισμα ή το writer’s block. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, όμως, για όλη την αυτοαναφορική του έκφραση, το 8 ½ είναι μια μεγάλη στιγμή για τον κινηματογράφο (προσωπικά, είναι από τις αγαπημένες μου ταινίες).