Το αφιέρωμα στον υπερρεαλισμό συνεχίζεται γράφουν οι:

Εβίτα Γοργορίνη, Μαγδαληνή Γκόγκου, Εβελίνα Τσέλιου

Για το Σαλβαδόρ Νταλί

“Το χειρότερο πράγμα είναι η ελευθερία. Η ελευθερία κάθε είδους είναι το χειρότερο για την δημιουργικότητα. Ο Νταλί πέρασε δύο μήνες σε φυλακή της Ισπανίας και αυτοί οι δύο μήνες ήταν οι πιο χαρούμενες στιγμές στη ζωή μου.”

Νταλί: αντιφατικός, μεγαλομανής, πολυσχιδής, ιδιόρρυθμος, τρελός. Αυτοί και πολλοί άλλοι χαρακτηρισμοί θα ταίριαζαν σε ένα ζωγράφο-ορόσημο του σουρεαλισμού. Ο Σαλβαντόρ Φελίπε Χακίντο Νταλί γεννήθηκε στην πόλη Φιγέρες της Ισπανίας, από πλούσια αστική οικογένεια. Από την ηλικία των 6 ετών άρχιζε να ζωγραφίζει. Το 1922 έγινε δεκτός στη Σχολή Καλών Τεχνών στη Μαδρίτη. Το 1926 όμως, αποβλήθηκε από την Ακαδημία, καθώς όταν ήρθε η ώρα των τελικών εξετάσεων, εκείνος αρνήθηκε να συμμετάσχει, θεωρώντας πως κανένας καθηγητής δεν ήταν άξιος να τον κρίνει.

Βρίσκουμε τον Νταλί να πειραματίζεται με τον κυβισμό και τον ντανταϊσμό, να συνδέεται φιλικά με τον ποιητή Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα (αξιοπερίεργο γεγονός αν αναλογιστούμε τη φιλικά προσκείμενη στάση του στο δικτάτορα Φράνκο), τον Λουίς Μπουνιουέλ και τον Πάμπλο Πικάσο. Η υπερρεαλιστική τέχνη του είναι εμφανώς επηρεασμένη από την  ψυχολογία του Φρόυντ. Ο υπερρεαλισμός είναι αυτός που επιδιώκει να καταγράψει τα κρυφά ρεύματα του ασυνείδητου, των συνειρμών και των ονείρων, εν απουσία κάθε μορφής άσκηση ελέγχου από τη λογική. Το “ακαθοδήγητο παιχνίδι της σκέψης” διακρίνουμε και στον Ισπανό ζωγράφο.

Το 1929, ο Νταλί συνεργάστηκε με τον Λουίς Μπουνιουέλ για τη δημιουργία μιας ταινίας, καθαρή αποτύπωση του υπερρεαλισμού στον κινηματογράφο. Ήταν η μικρού μήκους ταινία, Ανδαλουσιανός Σκύλος, όπου ο ήρωας σέρνει δύο πιάνα, γεμισμένα με νεκρούς γάιδαρους, κατά μήκος ενός σαλονιού. Γρήγορα το έργο προκάλεσε αίσθηση, δημιουργώντας σύνδεση του ρεύματος του υπερρεαλισμού με τα ονόματα των Νταλί και Μπουνιουέλ. Παρόλη την τεράστια επιτυχία της ταινία, οι δύο σουρεαλιστές καλλιτέχνες δεν έμειναν ευχαριστημένοι. Το γεγονός που τους προβλημάτιζε ήταν ότι μια ταινία ανατρεπτική, με διάθεση να αντιτεθεί στα θεμέλια της αστικής κοινωνίας, είχε τόση μεγάλη απήχηση στο κοινό, στις μάζες. Ο Νταλί είχε δηλώσει τότε, πως “Το κοινό δεν έπιασε το ηθικό νόημα της ταινίας, το οποίο στρέφεται εναντίον τους με απόλυτη σκληρότητα και βία”.

Κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, ο Νταλί αρνήθηκε να επιλέξει
στρατόπεδο αλλά και να κάνει αντίσταση. Η σύνδεσή του όμως με το καθεστώς του Φράνκο δεν άργησε να φανεί. Κάποιες δημόσιες τοποθετήσεις και έργα του, όπως το πορτρέτο της κόρης του Φράνκο, μαρτυρούσαν την παροχή στήριξης στο φασιστικό καθεστώς. Οι πολιτικές του απόψεις αποτέλεσαν και την αιτία ρήξης του με τα μέλη του υπερρεαλιστικού κινήματος. Ο Αντρέ Μπρετόν, μάλιστα, τον διέγραψε από το υπερρεαλιστικό κίνημα. Ο ίδιος ο Νταλί, πάντως, δήλωνε, ότι δεν έχει πολιτική θέση. Ότι είναι αναρχικός, αλλά παράλληλα και μοναρχικός, σε επίπεδο όμως μεταφυσικό και όχι πολιτικό. Γνωρίζουμε άλλωστε, πως ιδιόρρυθμες προσωπικότητες, τύπου Νταλί, χρησιμοποιούν ασυνείδητα τα στοιχεία της πρόκλησης και του σκανδάλου σε όλη τη διάρκεια και τους τομείς της ζωής τους.

   Μαγδαληνή Γκόγκου 

Για τον Χουάν Μιρό

“Χρειάστηκε να γεράσω για να μάθω να ζωγραφίζω σαν παιδί” 

O Juan Miro, είναι ένας από τους σημαντικότερους Καταλανούς ζωγράφους και γλύπτες. Αποτελεί αναμφισβήτητα έναν από τους πρώτους αντιπρόσωπους του Υπερρεαλιστικού κινήματος τον 20ο αιώνα και η συμβολή του υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, τόσο στη ζωγραφική και γλυπτική,  όσο και στον Υπερρεαλισμό γενικότερα. 

Η καλλιτεχνική, εικαστική γλώσσα που χρησιμοποιεί στα έργα του είναι εντελώς πρωτότυπη και χαρακτηρίζεται από τον έντονο συμβολισμό. Οι εικόνες του είναι φανταστικές, οι φόρμες που χρησιμοποιεί προκειμένου να παρουσιάσει τις ονειρικές του εικόνες είναι απλές και παράλληλα, χαρακτηριστική στα έργα του είναι η χρήση έντονων, λαμπερών χρωμάτων.

Συνδυαστικά, τα παραπάνω δημιουργούν ένα αποτέλεσμα που στο μάτι θα μπορούσαμε να πούμε ότι μοιάζει με παιδικότητα, ωστόσο είναι και εκείνα που προσδίδουν στους πίνακες και τα γλυπτά του τον μοναδικό τους χαρακτήρα.

Τα στοιχεία του Υπερρεαλισμού στον Miro, είναι εμφανή και εντοπίζονται σε όλα του τα έργα ( με κάποιες ελάχιστες εξαιρέσεις των πρώτων του έργων). Τα στοιχεία αυτά, είναι οι φανταστικές εικόνες που συναντάμε στα δημιουργήματά του, καθώς επίσης το γεγονός ότι τα υποκείμενα και τα σχήματα που χρησιμοποιεί στους πίνακες του αλλά και γενικότερα μοιάζουν σαν να αιωρούνται σε κάποιον ακαθόριστο χώρο. Ακόμη, η επινοητική του φαντασία και η χρήση των μορφών και σχημάτων που εκείνη δημιουργεί, φέρνει τα έργα του πέρα από κάτι το πραγματικό, και φαίνεται οι εικόνες του να βγαίνουν από το ασυνείδητο, να έχουν μορφή ονειρική και ακαθόριστη. Παράλληλα, η σκέψη και η έκφραση είναι αυθεντική και μοιάζει να μην υπάρχει κάποια επιφύλαξη σχετικά με την αισθητική του  έργου, με τον όμορφο και το ωραίο όπως το έχουμε “συνηθίσει” από άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα.

O Miro, έχει επηρεαστεί κυρίως στην αρχή της εικαστικής του καριέρας, από τον φoβισμό  από όπου πήρε τα λαμπερά χρώματα που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία του και από τον κυβισμό από όπου πήρε τα σχήματα που δεν απουσιάζουν σχεδόν από κάθε έργο του. Ακόμη, επηρεάστηκε από τη καταλανική τέχνη αλλά και από τις ρωμαϊκές τοιχογραφίες εκκλησιών.

Εβελίνα Τσέλιου

Για τον Τζιόρτζιο ντε Κίρικο

«Με δεδομένη την ολοένα πιο υλιστική και πιο πραγματιστική προσέγγιση της σύγχρονης εποχής, δε θα με εξέπληττε στο μέλλον μια κοινωνία στην οποία, όσοι ζουν για τις πνευματικές απολαύσεις δε θα έχουν δικαίωμα να διεκδικήσουν μια θέση στον ήλιο».

Ο Τζιόρτζιο ντε Κίρικο ήταν ουσιαστικά ο πρώτος ζωγράφος που ενσάρκωσε τα υπερρεαλιστικά ιδεώδη στα έργα του. Βαθιά επηρεασμένος από τον Νίτσε, θεωρείται ο πρόδρομος του υπερρεαλισμού όσον αφορά την ζωγραφική.

Το έργο του χωρίζεται σε δύο περιόδους. Στην πρώτη διαμορφώνει την μεταφυσική ζωγραφική (pittura metafisica) και επηρεάζει τους μεταγενέστερους υπερρεαλιστές ζωγράφους και στην δεύτερη κάνει μια στροφή στον κλασικισμό, επηρεασμένος από τους ζωγράφους της Αναγέννησης.

Η πρώτη περίοδος είναι αυτή που θεωρείται άρρηκτα συνδεδεμένη με τον υπερρεαλισμό. Ουσιαστικά ο Ντε Κίρικο εικονίζει αντικείμενα αποξενωμένα από τον πραγματικό τους χώρο και χρησιμοποιεί μονίμως μοτίβα και σύμβολα. Τα ετερόκλητα αντικείμενα που χρησιμοποιεί σε σχέση με τον χώρο (αντικείμενα που δεν ανήκουν στον χώρο) σε συνδυασμό με τους τίτλους που επιλέγει και την γενικότερα αινιγματική αίσθηση που έχουν οι πίνακες του επηρεάζουν έντονα αρκετούς , οι οποίοι βλέπουν στο έργο του ντε Κίρικο ένα είδος αισθητικής πραγμάτωσης.

Ένα χαρακτηριστικό σύμβολο στα έργα του Ντε Κίρικο είναι ο πύργος. Σύμφωνα με την φροϋδική θεωρία είναι ένα φαλλικό σύμβολο. Στα έργα του ζωγράφου αποτελείται πάντα από τρία επίπεδα και έχει βαβυλωνιακό ύφος. Άλλα μοτίβα και σύμβολα που χρησιμοποιεί συχνά είναι οι κάμαρες, οι στοές, οι πλατείες,τα ανδρείκελα. Στον Ντε Κίρικο επομένως είναι έντονο το συμβολικό και ποιητικό στοιχείο.

Για τον Μαξ Έρνστ

«Απλώς κατόρθωσα να παρευρεθώ κατά τη στιγμή της γέννησης των έργων μου»

Ο Μαξ Έρνστ, πρώην ντανταιστής, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του υπερρεαλισμού αλλά και της μοντέρνας τέχνης γενικότερα. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι συνεχώς πειραματιζόταν, χρησιμοποιούσε διαφορετικές τεχνικές και μονίμως αναζητούσε νέες μεθόδους σύνθεσης.  Είχε την αίσθηση ότι οι διάφορες τεχνικές που εισήγαγε, όπως το dripping, υιοθετήθηκαν σχεδόν λαθραία από αμερικανούς καλλιτέχνες όπως ο Τζάκσον Πόλοκ (Jackson Pollock).

Τα έργα του ανατρέπουν τους συμβατικούς κανόνες περί ομορφιάς και συχνά δεν υπάρχει κάποια λογική εξήγηση σε αυτά που εικονίζει. Συνεργάστηκε με αρκετούς υπερρεαλιστές καλλιτέχνες όπως τον Πωλ Ελυάρ, τον Χουάν Μιρό αλλά και τον Μπουνιουέλ όπου στην ταινία του “Χρυσή Εποχή” έχει έναν μικρό ρόλο. Παρ’όλα αυτά δεν αισθάνθηκε ποτέ εξοικειωμένος με τις νέες μορφές τέχνης, όπως τον κινηματογράφο. Ένιωθε επίσης άπατρις, αναγκασμένος να περιπλανιέται ανά την ευρωπαϊκή ήπειρο και αργότερα στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών.

Τη δεκαετία τού ’50 εκδίδει τα 7 μικρόβια ιδωμένα μέσω ενός ταμπεραμέντου (Sept Microbes Vues à travers un Tempérament), ένα βιβλίο στο οποίο τα ποιήματά του συνυπάρχουν με τις ζωγραφιές του. Σε συνεργασία με τον ρώσο ποιητή και σχεδιαστή Ilia Zdanevich, το 1964 εκδίδει στο Παρίσι το βιβλίο Μαξιμιλιάνα ή η παράνομη εξάσκηση της αστρονομίας (Maximiliana ou l’exercice illégal de l’Astronomie), στο οποίο παρουσιάζονται «Ο κωδωνοκρούστης» του Τέμπελ, δικές του ζωγραφιές και ένα «αλφάβητο» που εμπνεύστηκε από τις ανακαλύψεις ενός γερμανού αστρονόμου: πρόκειται για σύνθεση μεταξύ απεικονίσεων άστρων και καλλιγραφίας.

Για τον Αντρέ Μασόν

Ο Αντρέ Μασόν είναι ο πρώτος χρήστης του αυτοματισμού στην ζωγραφική. (στη ζωγραφική ο αυτοματισμός μεταφέρεται ως η τυχαία μετακίνηση του πινέλου στον πίνακα). Η τεχνική αυτή αργότερα χρησιμοποιήθηκε και επεκτάθηκε από τους Νταλί, Μιρό και τον Εγγονόπουλο. Ο ελεύθερος συνειρμός ή αλλιώς η “εκστατική” ζωγραφική αναδεικνύεται στον Μασόν μέσα από παράξενες και συμβολικές φιγούρες οι οποίες είναι προϊόντα ενός αφηρημένου νου, χωρίς συνείδηση. Όπως γράφει ο Μπρετόν ποιήματα, έτσι ζωγραφίζει ο Μασόν. Γι’ αυτό και ο Μπρετόν ταυτιζόταν μαζί του, όσον αφορά την τέχνη της ζωγραφικής. Ο Μασόν ήταν επηρεασμένος από την αρχαία Ελλάδα και αυτό διαφαίνεται έντονα στους πίνακες του, κυρίως μέσα από το μοτίβο του μύθου το οποίο χρησιμοποιεί συχνά και εξέλιξε με τον δικό του τρόπo.

Για τον Ρενέ Μαγκρίτ

«Η ζωγραφική μου είναι ορατές εικόνες που δεν κρύβουν κάτι — προκαλούν μυστήριο και, πράγματι, όταν κάποιος βλέπει έναν από τους πίνακές μου, θέτει στον εαυτό του αυτήν την απλή ερώτηση: “Tι σημαίνει αυτό;” Οι πίνακές μου δεν σημαίνουν κάτι, επειδή και το μυστήριο δεν σημαίνει κάτι — είναι απλά άγνωστο.»

Ο Ρενέ Μαγκρίτ, όπως και ο Ντε Κίρικο, από τον οποίο ήταν βαθιά επηρεασμένος ζωγράφιζε αντικείμενα ενταγμένα σε ονειρικά περιβάλλοντα. Η τέχνη του και ο τρόπος που αντιλαμβανόταν τα σουρεαλιστικά ιδεώδη δημιούργησε μια ρήξη ανάμεσα στον οπτικό αυτοματισμό που είχε δημιουργηθεί από τους Masson, Miro και τον ιλουσιονικό σουρεαλισμό του Νταλί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένας από τους πιο γνωστούς πίνακες του που απεικονίζει μια πίπα και γράφει “αυτό δεν είναι μια πίπα”. Για τον Μαγκρίτ το έργο τέχνης δεν διαχωρίζεται από τη σκέψη αλλά είναι το ίδιο μια οπτικοποιημένη σκέψη. Παράλληλα με το ν’ αναγράφει ότι αυτό δεν είναι μια πίπα, ενώ είναι, προσπαθεί ν’ ανατρέψει ή να κάνει τον θεατή να συλλογιστεί τον συνήθη τρόπο αντίληψης των πραγμάτων. Εν τέλει στη ζωγραφική ή στη ζωή γενικότερα τίποτα δεν είναι απαραίτητα όπως φαίνεται.

Παρ’ όλα αυτά ο Μαγκρίτ, όπως και οι περισσότεροι υπερρεαλιστές ζωγράφοι, είναι ένα αίνιγμα. Η σημειολογία στα έργα του βέβαια είχε θεωρητικό υπόβαθρο, αφού είχε στενή επαφή με τον Μισέλ Φουκώ. 

«Με βάση όλα αυτά, μπορούμε να αντιληφθούμε την τελευταία εκδοχή του Μαγκρίτ στο Αυτό δεν είναι πίπα. Τοποθετώντας το σχέδιο της πίπας και τη διατύπωση που του χρησιμεύει ως λεζάντα στην καλά οριοθετημένη επιφάνεια ενός πίνακα πάνω σε ένα ξύλινο τρίεδρο χοντρό και στέρεο, ο Μαγκρίτ κάνει ό,τι χρειάζεται για να ανασυστήσει […] τον κοινό τόπο στην εικόνα και τη γλώσσα. Όμως, αυτή η επιφάνεια αμφισβητείται πάραυτα: διότι η πίπα, την οποία ο Μαγκρίτ, με τόσες προφυλάξεις, είχε προσεγγίσει στο κείμενο, είχε εγκλείσει μαζί με αυτό το θεσμικό ορθογώνιο του πίνακα, να την που πέταξε: είναι εκεί ψηλά, σε μια επίπλευση χωρίς σημείο αναφοράς, μην αφήνοντας ανάμεσα στο κείμενο και το σχέδιο, του οποίου θα έπρεπε να είναι ο σύνδεσμος και το σημείο σύγκλισης στον ορίζοντα, παρά μόνο ένα μικρό κενό χώρο, τη στενή αυλακιά της απουσίας της -κάτι σαν σημάδι χωρίς φυσική περιγραφή της διαφυγής της.

Και τότε, πάνω στους λοξότμητους, και τόσο φανερά ασταθείς, ορθοστάτες του, δεν απομένει στο καβαλέτο τίποτε άλλο παρά να ανατραπεί, στο πλαίσιο να διαλυθεί, στον πίνακα και την πίπα να κυλήσει καταγής, στα γράμματα να σκορπιστούν: ο κοινός τόπος -ένα τετριμμένο ή καθημερινό μάθημα- έχει χαθεί […]».

Εβίτα Γοργορίνη

Άλλοι υπερρεαλιστές ζωγράφοι

Mark Chagal/ Μαρκ Σαγκάλ 

Jean Arp/ Ζαν Αρπ 1886-1966

 Yves Tanguy 

Roberto Matta

Paul Delvaux

Francis Bacon 

Kadinsky

Pablo Picasso

Duchamp

James Ensor

Paul Klee

Picabia

Frida Kahlo

Dorothea Tanning 

Φυσικά οι υπερρεαλιστές ζωγράφοι δεν είναι μόνο αυτοί. Όποιος θέλει να προσθέσει κάποιον που θεωρεί ότι έχουμε παραλείψει, μπορεί να κάνει σχόλιο ώστε η λίστα μας να μεγαλώσει ακόμα περισσότερο.