Μαγδαληνή ΓκόγκουΟ δρόμος προς την αλήθεια, όπως διατυπώθηκε από τον Μπέρτολτ Μπρεχτ
Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια: πρόκειται για ένα εγχειρίδιο γραφής, με μερικές χρήσιμες “συμβουλές” προς τους επίδοξους συγγραφείς, καλλιτέχνες, επιστήμονες, εκπαιδευτικούς, δημοσιογράφους, άλλους/άλλες από τον Μπέρτολτ Μπρεχτ.
Γερμανός ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης του 20ου αιώνα ο Μπρεχτ γεννήθηκε το 1898 στο Άουγκσμπουργκ της Βαυαρίας και πέθανε το 1956 από θρόμβωση της στεφανιαίας αρτηρίας της καρδιάς, στο Ανατολικό Βερολίνο. Τα έργα του Μπρεχτ, βαθιά αντιπολεμικά και αντιμιλιταριστικά σημάδεψαν την ανθρωπότητα ενώ εκατοντάδες ποιήματά του αντανακλούν τη μαρξιστική του ιδεολογία.
Ως πολιτικός στοχαστής ο Μπρεχτ ταύτιζε την τέχνη με την πολιτική, θεωρώντας πως η τέχνη πρέπει σ’ αυτούς τους καιρούς των αποφάσεων να αποφασίσει. Είναι εκείνη που “μπορεί να κάνει τον εαυτό της όργανο μιας μικρής µερίδας ορισµένων που παίζουν τις θεότητες της µοίρας για τους πολλούς και που απαιτούν µια πίστη που πρέπει πρώτα απ’ όλα να είναι τυφλή, αλλά και εκείνη που µπορεί να σταθεί στο πλευρό των πολλών και να βάλει τη µοίρα τους στα δικά τους χέρια.“
Ο Μπρεχτ έλεγε ότι όποιος σήμερα θέλει να πολεμήσει την ψευτιά και την αμάθεια, έχει να ξεπεράσει το λιγότερο πέντε δυσκολίες:
1. Το θάρρος να γράψει κανείς την αλήθεια
Την αλήθεια, έλεγε ο Μπρεχτ, παντού την καταπνίγουν. Όσο κι αν θεωρητικά μοιάζει αυτονόητο, πρακτικά φαντάζει εξαιρετικά δύσκολο το γεγονός ότι ο γράφων πρέπει να λέει την αλήθεια, δίχως να την παραποιεί, δεδομένου ότι μια τέτοια πράξη ισοδυναμεί με το το να μην σκύβεις στους ισχυρούς και να μην αρέσεις στους πλούσιους, δηλαδή συνεπάγεται παραίτηση από τον πλούτο. Όταν όλοι φωνάζουν πως ο άνθρωπος χωρίς γνώσεις και μόρφωση είναι καλύτερος απ’ τον μορφωμένο, θέλει θάρρος να ρωτήσεις: καλύτερος για ποιόν;
2. Η εξυπνάδα να αναγνωρίσει κανείς την αλήθεια
Ζήτημα είναι επίσης το να βρεθεί η αλήθεια, καθώς επίσης και το ποια αλήθεια αξίζει να ειπωθεί. Μια αλήθεια είναι για παράδειγμα, ότι οι καρέκλες έχουν πάτο ή ότι η βροχή πέφτει από πάνω προς τα κάτω. Τέτοιου είδους αλήθειες γράφουν πολλοί. Υπάρχουν εκείνοι που δεν φοβούνται τον καταπιεστή, τον τύραννο και τις συνέπειες της αποκάλυψης μιας αλήθειας, όμως αδυνατούν να δουν την αλήθεια, διότι βρίθουν προκαταλήψεων. Για να ανακαλύψεις την αλήθεια χρειάζονται γνώσεις, γνώσεις ιστορίας, οικονομίας, γνώσεις του παρελθόντος, γνώσεις αδιάκοπες, δίχως σταματημό.
3. Η τέχνη να κάνει κανείς την αλήθεια ευκολομεταχείριστη σαν όπλο
Η αλήθεια πρέπει να λέγεται για χάρη των πραχτικών της συνεπειών. Σε κάποιες-δυστυχώς όχι λίγες-χώρες, για παράδειγμα, επικρατούν άσχηµες συνθήκες. Αιτία τους είναι η βαρβαρότητα. Σύµφωνα µ’ αυτήν την άποψη ο φασισµός είναι ένα κύµα βαρβαρότητας που ξέσπασε σε µερικές χώρες με τη δύναμη του στοιχείου της Φύσης.
Κατά τη θέση αυτήν: “ο φασισµός είναι µια καινούργια, τρίτη δύναµη που στέκεται δίπλα στον καπιταλισµό και το σοσιαλισµό (και πάνω απ’ αυτούς)· όχι µονάχα το σοσιαλιστικό κίνηµα, αλλά κι ο καπιταλισµός θα µπορούσε, και µετά τη γένεση του κινήµατος αυτού να συνεχίσει να υπάρχει και χωρίς το φασισµό. Η παραπάνω άποψη είναι βέβαια φασιστική, αποτελεί υποχώρηση µπροστά στο φασισµό. Ο φασισµός είναι µια ιστορική φάση όπου µπήκε τώρα ο καπιταλισµός, κι έτσι είναι κάτι το καινούργιο και παλιό µαζί. Ο καπιταλισµός στις φασιστικές χώρες υπάρχει πια µονάχα σαν φασισµός κι ο φασισμός δεν μπορεί να πολεμηθεί παρά σαν καπιταλισμός στην πιο ωμή και καταπιεστική του μορφή, σαν ο πιο θρασύς κι ο πιο δόλιος καπιταλισμός. Πώς λοιπόν τώρα να πει κάποιος αντίπαλος του φασισµού την αλήθεια για το φασισµό όταν δε θέλει να πει τίποτα για τον καπιταλισµό, που τον προκαλεί; Πως να ‘χει η αλήθεια αυτή πραχτική σηµασία;”
4. Η κρίση να διαλέγει κανείς εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θα αποκτήσει δύναμη
Κάποτε, οι συγγραφείς έγραφαν τα βιβλία τους, και παρότι οι ίδιοι πίστευαν ότι απευθύνονται σε όλο τον κόσμο, ουσιαστικά απευθύνονταν σε όσους είχαν να πληρώσουν το αντίτιμο. Το “γράφω σε κάποιον” έγινε “γράφω”. Η αλήθεια όμως δεν μπορεί “να γραφτεί”, πρέπει να γραφτεί σε κάποιον που να ξέρει πως να την χρησιμοποιήσει. Για να γράψει κανείς σωστά πράγµατα πρέπει να ξέρει ν’ ακούει και πρέπει ν’ ακούει σωστά πράγματα. Περίσκεψη χρειάζεται όταν λες την αλήθεια, περίσκεψη χρειάζεται κι όταν ακούς την αλήθεια. Την αλήθεια για τις άσχημες, σκληρές συνθήκες πρέπει να τη λέμε σ’ αυτούς που την αντιμετωπίζουν στην έσχατη μορφή της και από αυτούς πρέπει να την πληροφορούμαστε. Και έτσι οι ακροατές αλλάζουν διαρκώς.
5. Η πονηριά να διαδίδει κανείς σε πολλούς την αλήθεια
Ακόμη κι αν έχουν ξεπεραστεί όλες οι παραπάνω δυσκολίες, ο γράφων οφείλει να χρησιμοποιήσει πονηριά για τη διάδοσή της. Σε όλες σχεδόν τις εποχές, όταν οι ισχυροί έκρυβαν και κατέπνιγαν την αλήθεια, οι υποστηρικτές και διασώστες της χρησιμοποιούσαν πονηριά για να την διαδώσουν. Ο Λένιν, για παράδειγμα, όταν ήθελε κάτω από τον έλεγχο της τσαρικής αστυνομίας να επισημάνει την εκμετάλλευση που υφίστατο το νησί Σαχαλίνη από τη ρωσική μπουρζουαζία, χρησιμοποίησε τις λέξεις “Ιαπωνία” αντί για “Ρωσία” και “Κορέα” αντί για “Σαχαλίνη”. Οι μέθοδοι της Ιαπωνίας ενάντια στην Κορέα θύμιζαν στους αναγνώστες του τις αντίστοιχες της Ρωσίας έναντι του νησιού Σαχαλίνη.