Γεωργία ΚουμαράΤα ράφια των βιβλιοπωλείων, αλλά και οι κινηματογραφικές αίθουσες, έμοιαζαν τα τελευταία χρόνια να γεμίζουν με δραματικές ιστορίες νέων που ζουν σε έναν κόσμο σαν τον δικό μας αλλά και πολύ διαφορετικό, αφού κάποια απερίγραπτη καταστροφή έφερε σαρωτικές και καταστροφικές αλλαγές με ολέθρια αποτελέσματα. Οι ήρωες του εκάστοτε βιβλίου λοιπόν βρίσκονται σε δύσκολη θέση αφού δεν θέλουν μόνο να επιβιώσουν, αλλά να κάνουν τη διαφορά και να βελτιώσουν τον κόσμο γύρω τους, ό,τι θυσία και αν σημαίνει αυτό. Ακούγεται οικείο, ε; Μπορεί φαινομενικά η νέα αυτή μόδα να είναι αποτέλεσμα της επιτυχίας των Αγώνων πείνας, όμως στη πραγματικότητα αυτό το είδος φανταστικής λογοτεχνίας δεν είναι ούτε πρόσφατο ούτε σπάνιο, όμως είναι πάντα ενδιαφέρον, αγαπητό και επίκαιρο.
Μιλάμε φυσικά για dystopian novels, όπου μπλέκονται η φαντασία, το δράμα, τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα αλλά και προσωπικά διλλήματα. Αντίθετο της ουτοπίας, η δυστοπία ορίζεται ως η περιγραφή ενός φανταστικού κόσμου απόλυτης δυστυχίας, όπου τα αρνητικά χαρακτηριστικά των υπαρχουσών κοινωνιών έχουν υπερτονιστεί ώστε να αναδείξουν την καταστροφική κατάσταση. Γιατί όμως είναι τόσο δημοφιλή, ειδικά τα τελευταία χρόνια; Επειδή μας αρέσει να ξεφεύγουμε από τη «φυσιολογική» ζωή μας με ένα καλό και γεμάτο δράση μυθιστόρημα; Ή μήπως επειδή διαισθανόμαστε ότι θα είναι παρόμοιο και το δικό μας αναπόφευκτο μέλλον;
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δυστοπικών κόσμων έχουν τόση ποικιλία όση επιτρέπει η φαντασία του δημιουργού. Η κοινωνική καταπίεση και η επανάσταση των μειονοτήτων είναι από τα πιο δημοφιλή θέματα (Αγώνες Πείνας, Divergent), καθώς και οι κοινωνικές ανισότητες και κρίσεις (Η ιστορία της πορφυρής δούλης, Φαρενάιτ 451 και η σειρά Uglies). Έργα που πραγματεύονται τον τεχνολογικό έλεγχο σε υπερθετικό βαθμό (Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος, 1984) ή τον αφανισμό της τεχνολογίας (Ο Άρχοντας των Μυγών) είναι από τα πιο εμβληματικά του είδους, όπως και αυτά που έχουν επηρεαστεί από τις δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον του πλανήτη και περιγράφουν τη ζωή μετά από βιολογική καταστροφή (τριλογία «Το Τέλος του Κόσμου») και αφανισμό πληθυσμού (Τα Παιδιά των Ανθρώπων). Άλλα δυστοπικά μυθιστορήματα που έχουν κάνει αίσθηση σε γενιές αναγνωστών είναι τα διάσημα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ», το ανυπέρβλητο «Κουρδιστό Πορτοκάλι», το φουτουριστικό Ender’s Game και το «The Giver» (Ο Δωρητής), όπου η ουτοπική κοινωνία αποκαλύπτεται σταδιακά ως όλο και πιο δυστοπική.
Όλα αυτά τα δυστοπικά σενάρια δεν είναι απλά πρόβλεψη για το μέλλον της ανθρωπότητας ή προϊόν της εποχής που γράφτηκαν, αλλά ένας αριστοτεχνικός συνδυασμός. Με το να εντείνονται κάποια συγκεκριμένα αρνητικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας, οι επιπτώσεις και οι κίνδυνοι γίνονται πιο εμφανείς στους αναγνώστες, που καλούνται να επανεξετάσουν το δικό τους περιβάλλον και αποφάσεις. Για παράδειγμα υπάρχουν πολλά κοινά ανάμεσα στους Αγώνες Πείνας και στην αραβική άνοιξη στην Αίγυπτο, όπου η δυσαρέσκεια με μια άδικη κυβέρνηση οδήγησε σε επανάσταση. Επίσης, οι οικονομικές δυσκολίες και η πολιτική αναταραχή της δεκαετίας του 70’ συνοδεύονται από πολλούς αντι-ήρωες και ιστορίες καταστροφής σε βιβλία και ταινίες. Οι άνθρωποι προσπαθούν να απαντήσουν στην ερώτηση «Τι θα γινόταν αν όλα όσα ξέρω καταστρέφονταν;» και οι δυστοπίες προσφέρουν μια εικόνα ενός μέλλοντος που ίσως να μην είναι η αλήθεια, αλλά σίγουρα υπάρχει σαν πιθανότητα, ενώ ταυτόχρονα μεταφέρουν ένα μήνυμα ελπίδας, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις οι επαναστατικές δυνάμεις καταφέρνουν να ξεπεράσουν τα εμπόδια και να νικήσουν.
Η Lauren Oliver, συγγραφέας της τριλογίας Delirium, λέει ότι «τα δυστοπικά μυθιστορήματα βοηθάνε τους ανθρώπους να επεξεργαστούν τους φόβους τους για το πώς θα μοιάζει το μέλλον. Και συνήθως δείχνουν ότι ακόμα και στο πιο δυσοίωνο μέλλον υπάρχει ελπίδα». Πράγματι, ενώ οι πρωταγωνιστές των μυθιστορημάτων έρχονται αντιμέτωποι με φοβερά πράγματα, κάποιοι δείχνουν θάρρος και επιμονή, ενώ άλλοι παραίτηση, όπως ακριβώς και στη πραγματικότητα. Ο νεαρός στο βιβλίο που ζει μέσα στο φόβο και στη καταστροφή, αλλά παρόλα αυτά είναι αποφασισμένος να πολεμήσει για α
υτά που πιστεύει, εμπνέει τους αναγνώστες και τους κάνει να σκεφτούν ότι οι άνθρωποι μπορούν στ’ αλήθεια να κάνουν την διαφορά ακόμα και στο πιο άσχημο σενάριο.
Ίσως με το να μας δίνουν τα χειρότερα σενάρια για το μέλλον ταρακουνηθούμε αρκετά ώστε να τα αποφύγουμε στην πραγματική ζωή, ακόμα και αν, όπως οι χαρακτήρες στα βιβλία, δεν έχουμε τις πιθανότητες με το μέρος μας. Αλλά από την άλλη, μπορεί και όχι. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να θυμόμαστε τη φράση από το «Φάρενάιτ 451» ότι «Ένα βιβλίο είναι ένα γεμάτο όπλο».