Μαρία Τσιμάρα“Πρόσεξε άρχοντά μου τη ζήλια!
Είναι το τέρας με τα πράσινα μάτια”– Σαίξπηρ, «Οθέλος»
Το τέρας με τα πράσινα μάτια,δεν είναι άλλο από την ζήλια. Ο χαρακτηρισμός αυτός προέρχεται από ο έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ ”Οθέλος”.
Στο συγκεκριμένο έργο , ο ομώνυμος πρωταγωνιστής, τυφλωμένος από την ζήλια του για την αγαπημένη του, την δολοφονεί μαζί με τον άνδρα με τον οποίον την υποψιάζονταν. Αφού μαθαίνει πως οι υποψίες του στηρίζονταν σε προϊόν πλάνης και δολοπλοκίας – η οποία οφείλονταν και εκείνη στην ζήλια, αυτή την φορά για το πρόσωπο του ίδιου του Οθέλου – , αυτοκτονεί εν τέλη και ο ίδιος.
«Οι ζηλότυπες ψυχές δεν παίρνουν από λόγια. Ποτέ δεν νιώθουν ζήλια για συγκεκριμένη αιτία, απλώς ζηλεύουν επειδή ζηλεύουν. Ένα τέρας είναι, που και γέννημα και θρέμμα είναι του εαυτού του». – Σαίξπηρ, «Οθέλος»
Ο χαρακτηρισμός που αποδίδει ο Σαίξπηρ στην ζήλια είναι πράγματι πολύ εύστοχος. Η ζήλια είναι ένα κακό τέρας, όντως, το οποίο τρέφεται από τα σπλάχνα της ψυχής σου. Σε κατατρώει, σε κατασπαράζει και στο τέλος αναγεννιέται μέσα από τις στάχτες που έχει το ίδιο δημιουργήσει.
Η ζήλια, με βάση και την παλαιά διαθήκη είναι ένα γνώρισμα που εμφανίστηκε στον άνθρωπο λίγο μετά την πλάση του. Το πρώτο περιστατικό ζήλιας στην βίβλο είναι αυτό του Κάιν και του Άβελ. Τα δυο αδέλφια προσπάθησαν να βλάψουν το ένα το άλλο λόγω ζηλοφθονίας. Με γνώμονα την χριστιανική θρησκεία, η ζηλοφθονία θεωρείται αμάρτημα και συμπεριλαμβάνεται στις 10 εντολές.
”ουκ επιθυμήσεις την γυναίκα του πλησίον σου. ουκ επιθυμήσεις την οικίαν του πλησίον σου ούτε τον αγρόν αυτού ούτε τον παίδα αυτού ούτε την παιδίσκην αυτού ούτε του βοός αυτού ούτε του υποζυγίου αυτού ούτε παντός κτήνους αυτού ούτε όσα τω πλησίον σου εστί.΄΄”
Είναι, ακόμη, ένα από τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα που καθιερώθηκαν στον μεσαίωνα από τον Πάπα Γρηγόριο Α’ .Πίστευε πως είναι υπεύθυνη τόσο για την διαφθορά του ανθρώπου, όσο και για την ηθική μας παρακμή. Ποιό άλλο αμάρτημα, άλλωστε, δημιουργεί ζήλια για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των άλλων, με μόνο σκοπό να καλύψει την ανεπάρκεια του εαυτού μας;
Ως ζήλια, επισήμως, χαρακτηρίζεται το αίσθημα που νιώθει κανείς όταν επιθυμεί να αποκτήσει διακαώς κάτι που έχει κάποιος άλλος. Η ζήλια είναι μια έμφυτη και κοινή αδυναμία που υπάρχει σε κάθε ανθρώπινη ψυχή. Από την βρεφική και παιδική, μόλις, ηλικία βιώνουμε αυτό το συναίσθημα ,είτε όσον αφορά αντικείμενα – π.χ. είμαστε κτητικοί και θέλουμε πάντα να έχουμε το παιχνίδι που έχει και κάποιο άλλο παιδάκι – , είτε όσον αφορά άτομα – π.χ. ζηλεύουμε ακόμα και τον πατέρα μας τον οποίο βλέπουμε ως ανταγωνιστή στο μονοπώλιο του ενδιαφέροντος της μητέρας.
Ο άνθρωπος, ακόμη, είναι ένα ον κτητικό και από την φύση του του είναι δύσκολο να μοιράζεται. Η κτητικότητα και η διεκδίκηση της αποκλειστικότητας είναι που γεννούν πολλές φορές επεισόδια ζηλοτυπίας.
Μπορούμε, άρα, να ορίσουμε πως ζήλια είναι η επιθυμία απλά του να αποκτήσεις κάτι που δεν έχεις; Ή, μήπως, φόβος του να χάσεις κάτι που ήδη έχεις; Κι όμως, μπορούν να συνυπάρχουν πολλά είδη ζήλιας με συμπληρωματική και παραπληρωματική σχέση, και, καθώς είναι πολυδιάστατη, υπάρχουν διάφορες υποκατηγορίες της . Διακρίνεται με βάση τον ψυχολόγο Steve Duck σε εγωιστική, κτητική, αποκλειστική, ανταγωνιστική και έντρομη ζήλια.
Κάθε μορφή διαφέρει ως προς την εκδήλωσή της. Παράδειγμα αποκλειστικής ζήλιας είναι μία ερωτική σχέση, όπου ο ένας σύντροφος επιθυμεί με κάθε μέσω να έχει το ολοκληρωτικό ενδιαφέρον και την αφοσίωση του άλλου συντρόφου. Ακόμη, παράδειγμα ανταγωνιστικής ζήλιας είναι η σχέση μεταξύ συναδέλφων, που προσπαθούν συνεχώς να υπερέχει ο ένας έναντι του άλλου.
Το αίσθημα της ζήλιας, όμως, είναι απολύτως φυσιολογικό να υπάρχει μέσα μας. Το ζήτημα είναι σε ποιο βαθμό μας επηρεάζει και κατά πόσο μπορεί να θολώσει την κρίση μας. Όταν η ζήλια γίνεται κίνητρο για αυτοβελτίωση, εξέλιξη και εφαλτήριο για ωφέλιμες ενέργειες στην ζωή μας, είναι προφανώς θεμιτή και οι συνέπειές της ευεργετικές.
Ζούμε, άλλωστε σε μία κοινωνία ανταγωνιστική, και η προσπάθεια μας να κάνουμε καλύτερους τους εαυτούς μας σε σύγκριση με τον κοινωνικό μας περίγυρο, μόνο θετική μπορεί να αποβεί για την ζωή μας. Από την άλλη πλευρά, όταν η ζήλια γίνεται εμμονή και ψύχωση, διαστρεβλώνει την ορθή λογική του ατόμου, το κάνει να κυνηγά κάτι που ίσως να μην επιθυμεί ουσιαστικά, αλλά το κυνηγά ακριβώς επειδή το έχει κάποιος άλλος, και επιθυμεί απεγνωσμένα να το αποκτήσει και αυτός. Σε αυτό το σημείο, η ζήλια μετατρέπεται σε ζηλοφθονία.
Ετυμολογικά, ζήλος είναι η μεγάλη θέληση, το πάθος. Όταν, όμως, συνδυάζεται με το φθόνο, δηλαδή το μίσος, τα αποτελέσματα μπορεί να είναι αρρωστημένα. Στο όνομα την ζήλιας και του άρρωστου πάθους, έχουν καταστραφεί πολλές σχέσεις. είτε φιλικές, είτε ερωτικές, επαγγελματικές ή οικογενειακές. Ως επίκεντρο, όχι την προσωπική πρόοδο, άλλα την καταστροφή αυτού που είναι πιο πετυχημένος, πιο ευκατάστατος ή πιο ικανός, το άτομο χάνει την ταυτότητα του και την εσωτερική του γαλήνη, καθώς εμπλέκεται σ’ ένα συνεχή αγώνα δρόμου με τους άλλους, χωρίς ποτέ να μπορεί να νικήσει.
Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα παθολογικών και παράφορων σχέσεων ζήλιας μεταξύ ερωτικών συντρόφων. Πολλές φορές έχουμε ακούσει για εγκλήματα πάθους. Άνθρωποι τυφλωμένοι από συνδυασμό συναισθημάτων, κυρίως, όμως ζήλια, η οποία γέννησε και προξένησε όλα τα άλλα, όπως θύμο, οργή, εγωισμό, αίσθημα προδοσίας, ανάγκη για αυτοδικία, προέβησαν σε αποτρόπαιες ενέργειες. Ίσως πολλά από τα θύματα, όπως και στην περίπτωση του Οθέλου από την οποία ξεκινήσαμε ,να ήταν αθώα. Όμως, όταν η ζήλια κυριεύει την κρίση του ανθρώπου, ακόμη και η παραμικρή αφορμή μπορεί να φουντώσει τις υποψίες. Αν και κάποιες φορές δεν χρειάζεται καν αφορμή. Απλές εικασίες είναι αρκετές για να τροφοδοτήσουν τα σενάρια που μπορεί να πλάθει κάποιος που ζηλεύει τόσο παρανοϊκά. Στην ψυχολογία η περίπτωση αυτή, άλλωστε ονομάζεται ”Σύνδρομο του Οθέλου”.
«Για κάποιον που ζηλεύει,. µπορεί ένα τίποτα, µια ανάσα να ‘ναι δείγµατα ενοχής, αξιόπιστα σαν της γραφής ρητά!» – Σαίξπηρ, «Οθέλος»
Όσον αφορά την ζήλια στον ερωτικό τομέα , δεν είναι πάντα κατακριτέα και επιλήψιμη . Με βάση κάποιες θεωρίες, η ζήλια είναι ένα συναίσθημα που αναζωπυρώνει τον έρωτα και μπορεί να διατηρήσει την φλόγα του αναμμένη. Αυτή η ανασφάλεια, η αμφισβήτηση και η αβεβαιότητα, μας κάνουν να ποθούμε περισσότερο το έτερον μας ήμισυ και να μην το θεωρούμε δεδομένο. Είναι προφανές, λοιπόν, πως και σε αυτή την περίπτωση, το αίσθημα της ζήλιας μπορεί να έχει θετική επίδραση στις ανθρώπινες σχέσεις.
Από την άλλη, όμως, όποιος θέλει να ζηλέψει, θα ζηλέψει. Και καθετί θα του φανεί ύποπτο. Αυτό δεν αφορά μόνο την ζήλια στον διαπροσωπικό τομέα, αλλά σε κάθε έκφανσή της. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ότι η ζήλια πηγάζει από εσωτερικά ζητήματα. Το σύνδρομο κατωτερότητας, οι ανασφάλειες και η αβεβαιότητα για τον εαυτό μας είναι μερικές μόνο αίτιες από τις οποίες γεννιέται το αίσθημα της ζήλιας. Η έλλειψη αυτοπεποίθησης, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η σύγκριση με άλλους και οι φόβοι της ανεπάρκειας, μεγεθύνονται όταν βρισκόμαστε ενώπιον ανθρώπων επιτυχημένων ή που υπερέχουν.Φυσικά, όποιος ζηλεύει δεν πάσχει από κάποια διαταραχή. Όπως είπαμε, άλλωστε, η ζήλια είναι ένα εν γένη ανθρώπινο χαρακτηριστικό.
Τα παραπάνω φαινόμενα, όμως, τρέφουν μια άρρωστη ψυχή στο να νοσήσει από την ‘’ασθένεια’’ ζήλια. Η ζήλια που δημιουργείται από τη διαπίστωση της πραγματικότητας, μπορεί είτε να φθείρει την ψυχική ευεξία είτε ή να λειτουργήσει ως κινητήριος μοχλός για πρόοδο.
Ακόμη, πολλάκις περιστατικά ζήλιας απαντώνται σε άτομα που φαίνεται οξύμωρο να νιώθουν έτσι. Άτομα που πλεονεκτούν, που έχουν ψυχικά και πνευματικά προτερήματα ή τα υλικά αγαθά ή τα σωματικά πλεονεκτήματα, είναι σε ανώτερη κοινωνική θέση, που είναι όμορφα, ευκατάστατα και επιτυχημένα, συχνά πάσχουν από ανάλογα επεισόδια.Η δυσκολία να χαρείς με την επιτυχία του δεν έγκειται στους άλλους, αλλά στους εαυτού μας. Ίσως αυτό συμβαίνει επειδή αισθάνονται ανικανοποίητοι και περιμένουν συνεχώς περισσότερα από τους εαυτούς τους. Ίσως από την άλλη δεν μπορούν να δεχτούν πως, λόγω του ανταγωνισμού, υπάρχουν κι άλλοι ισάξιοί τους. Θέλουν να αισθάνονται αποκλειστικοί και μοναδικοί.
Η ζήλια έχει γίνει πηγή έμπνευσης σε διάφορες μορφές τέχνης. Στην ταινία ”Seven”του Ντέιβιντ Φίντσερ , πηγή όλων των κακών είναι η ζήλια και ο φθόνος του Τζον Ντο (Kevin Spacey) για τον Ντέιβιντ Μιλς (Brad Pitt). Αρκετά, ακόμη, παραμύθια στηρίζονται σε παραδείγματα, γυναικείας, κυρίως, ζήλιας, προς άλλες γυναίκες. Για παράδειγμα, η κακιά μάγισσα ζηλεύει την Ωραία Κοιμωμένη και προσπαθεί να την καταστρέψει με κάθε μέσω προκειμένου να γεμίσει τις δικές της ανασφάλειες. Η Χιονάτη, επιπλέον, στηρίχθηκε πάνω στο φθόνο της μητριάς της απέναντι σε ένα κορίτσι πιο νέο και όμορφο. Μήπως το ίδιο ακριβώς συναίσθημα βιώνουμε και στην καθημερινή μας ζωή;
Όταν μια γυναίκα συναντά στο δρόμο μια πολύ όμορφη κοπέλα, αφ’ ενός θα αισθανθεί θαυμασμό, αλλά αφ’ έτερου θα ψάξει ένα σωρό αρνητικά για να της προσάψει (είναι ψεύτικη – είναι ματαιόδοξη – θα είναι χαζή). Βιώνουμε, δηλαδή, μια δυσκολία στο να αποδεχτούμε το ότι άπλα υπάρχουν άνθρωποι που σε κάποιους τομείς είναι ανώτεροι από εμάς.
Δεν είμαστε όλοι ούτε ίδιοι ούτε ίσοι. Λόγω αυτής της ανισότητας δημιουργούνται συγκρούσεις και ζηλοτυπικά επεισόδια. Ας μην ξεχνάμε, όμως, πως είναι στο χέρι του καθενός να μπορέσει να τιθασεύσει το αίσθημα αυτό, να μην γίνει έρμαίο του και να το μετατρέψει σε μοχλό ώθησης προς το καλύτερο.