Κινηματογραφικά Παραμύθια του Προλεταριάτου

Ο Ρώσικος λαός, μέσα στις δόξες και τις παρακμές του, μετρά ζωή τουλάχιστον 10 αιώνων στην καταγεγραμμένη ιστορία. Και κάθε λαός ανθολογεί παραμύθια-παραμύθια που μαρτυρούν τα ήθη, τις ταλαιπώριες και την μοναδικότητα του.

Τι γίνεται όμως όταν επέρχονται τα πάνω κάτω και στην Ρωσία ο τσάρος αποκαθίσταται από τον σοσιαλισμό;

Τα παλιά ρωσικά παραμύθια απέρρεαν από την προχριστιανική, παγανιστική παράδοση των Σλάβων, ενσωματώνοντας βέβαια την νέα εκ Βυζαντίου θρησκεία. Η καταγραφή τους γινόταν με σκοπό την απαθανάτιση του προφορικού λαϊκού πολιτισμού της χώρας – όπως γινόταν παντού στην Ευρώπη. Στην νέα εποχή όμως, τα παραμύθια για μια στιγμή έγιναν ακόμα και εχθρός του κράτους. Η Σοβιετική ηγεσία ήθελε να δημιουργήσει μία καινούργια κουλτούρα για τον λαό της, για τον “Νέο Άνθρωπο”, και θεωρούσε τα παλιά παραμύθια αντιπροσωπευτικά της μπουρζουαζίας που υπέθαλπαν τα σοσιαλιστικά ιδεώδη. Διότι δεν ήταν δυνατόν να παλεύεις για την εξάλειψη των τάξεων και να διηγείσαι στο παιδί σου τα μυθικά κατορθώματα ενός γενναίου και ωραίου βασιλόπουλου. Ακόμα, ο κομμουνιστικός οργανισμός Προλετκούλτ έφτασε στο σημείο να απαγορεύει παιδικά παραμύθια.

Και όλα αυτά μέχρι τον Μαξίμ Γκόρκι, τον ιδρυτή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, που στο πρώτο Πανενωτικό Σοβιετικό Συνέδριο των Συγγραφέων του 1934 άλλαξε την κοινή γνώμη περί των παραμυθιών και της επιρροής τους στον λαό, τονίζοντας την στενή σχέση της λαϊκής παράδοσης με τον απλό άνθρωπο της εργατικής τάξης και την αρτιότητα της ως αντικείμενο της λογοτεχνίας. Η κυβέρνηση πεπεισμένη από τα επιχειρήματα του Γκόρκι, άρχισε να προωθεί όχι τόσο καταγραφή των παραμυθιών αλλά περισσότερο την παραγωγή καινούργιων που θα συμφωνούν με το Σοβιετικό μανιφέστο, θα ισχυροποιούν την προπαγάνδα της κυβέρνησης, θα δοξάζουν τους ηγέτες Λένιν και Στάλιν (βλέπε έργα της Μάρφα Κριουκόβα) και την πρόοδο της τεχνολογίας. Ευτυχώς, το φαινόμενο της προπαγανδιστικής λατρείας των ηγετών του κράτους άρχισε να φθίνει ύστερα από τον θάνατο του Στάλιν το 1953 δίχως βέβαια μέχρι τότε να μην τιμούνται οι μεγάλοι λογοτέχνες της Ρωσίας όπως ο Αλεξάντρ Πούσκιν του οποίου την υπογραφή φέρουν παραμύθια όπως “Ρουσλάν και Λουντμίλα”, “Η Ιστορία της Νεκρής Πριγκίπισσας” και “Η Ιστορία του Τσάρου Σαλτάν”.

Και όντως, πέρα από την ασφυκτική λογοκρισία του σοβιετικού συστήματος η παράδοση των παραμυθιών καθεαυτή, δεν διαφθάρηκε. Το λογοτεχνικό ταλέντο των Ρώσων δεν έσβησε, πόσο μάλλον. Εξάλλου ας μην λησμονείται το γεγονός ότι κατά την σοβιετική περίοδο η τέχνη του κινηματογράφου και των κινουμένων σχεδίων μεγαλούργησε, με την τελευταία να ακολουθεί το κύμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στις παραγωγές της σχεδόν δογματικά, όπως η σειρά “Λαβύρινθος (Лабиринт)” ή όπως τιτλοφορήθηκε η σειρά στην Ελλάδα “Ελληνική Μυθολογία“, του 1969 από τα στούντιο Σογιουζμούλτφιλμ (Союзмультфильм), αφιερωμένη στην ελληνική μυθολογία, με ιστορίες όπως “Η Επιστροφή του Ηρακλή από τον Όλυμπο”, και “Οι Άθλοι του Θησέα”, (σειρά που είχα την καλή τύχη να δώ ως μικρό παιδί μεταγλωττισμένη από το τοπικό κανάλι της περιοχής μου – δυστυχώς δεν έπιανε η τηλεόραση Junior TV που έπαιζε ρώσικά αρκετά συχνά).

Οι ιστορίες είχαν σαφώς σοσιαλιστικό χαρακτήρα όπως αρμόζει. Η ταινία “Η Μικρή Γοργόνα (Русалочка)” του 1976 από τα στούντιο Γκόρκι Φιλμς (Киностудия имени Горького), για παράδειγμα, αν και βασισμένη στο ομώνυμο παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, παρουσιάζει την πριγκίπισσα, την αντίζηλο της γοργόνας, ως υποχθόνια εκμεταλλεύτρια και τον πρίγκιπα ως ανίκανο στην μάχη και προσκολλημένο στην πολιτική εξουσία, ενώ ο απλός χωρικός που είναι κρυφά ερωτευμένος με την γοργόνα κάνει τα πάντα για να την βοηθήσει και στο τέλος την βλέπει να πεθαίνει (μία ταινία που και πάλι είχα την καλή τύχη να δω μικρή, στην ΕΤ1 αν θυμάμαι καλά). Επίσης, η ταινία που κυκλοφόρησε στην ελληνική αγορά ως “Μάγισσες, νεράιδες και το βασιλόπουλο” ή με τον πρωτότυπο τίτλο “Βαρβάρα, η νεράιδα με τα μεταξωτά μαλλιά (Варвара-краса, длинная коса) “, του 1969 από τα στούντιο Γκόρκι Φιλμς, παρουσιάζει το βασιλόπουλο ως χοντρό, άσχημο, πειναλέο, τεμπέλη και κουτοπόνηρο ενώ τον γιο του ψαρά, τον πρωταγωνιστή της ταινίας, ως έξυπνο, όμορφο, καλό και προκομμένο που στο τέλος κερδίζει την αγάπη της όμορφης νεράιδας. Άλλο παράδειγμά του σοβιετικού χαρακτήρα των παραμυθιών είναι η ταινία “Σταχτοπούτα (Зо́лушка)” του 1947 από τα στούντιο Λένφιλμ (Киностудия Ленфильм), που παρουσιάζει μεν την βασιλική οικογένεια ως καλή χωρίς δε όμως να μην υπάρχει ένας τόνος ειρωνείας προς το πρόσωπό του βασιλιά που με το πρώτο πράγμα που θα πάει στραβά αρχίζει να πανικοβάλλεται, φωνάζοντας ότι θα πάει σε μοναστήρι. Η ταινία τελειώνει με την Σταχτοπούτα να παντρεύεται το πρίγκιπα με τις ευλογίες του βασιλιά και κλείνει με τα εξής λόγια του: ‘Χωρίς διασυνδέσεις τα πόδια σου θα είναι μικρότερα αλλά η καρδιά σου μεγαλύτερη και πιστή… και η εγγονή μου θα παντρευτεί ένα απλό αγόρι και εγώ θα τον αγαπώ για την ψυχή του και την τιμιότητα του και την πίστη του’.

Αυτές οι παραλλαγές των παραμυθιών προς ένα πιο σοσιαλιστικό κόσμο δεν στοίχισαν καθόλου την βιομηχανία του κινηματογράφου ως προς την αναγνώριση της αρτιότητας της από το διεθνές στερέωμα. Ένα από τα πολλά παραδείγματα είναι η ταινία κινουμένων σχεδίων “Η Βασίλισσα του Χιονιού (Снежная королева)” του 1957, από τα στούντιο Σογιουζμούλτφιλμ, που αποτέλεσε έμπνευση για τον μεγαλουργό Χαγιάο Μιγιαζάκι (Πριγκίπισσα Μονονόκε, Ταξίδι στην Χώρα των Θαυμάτων, Το Κινούμενο Κάστρο) να συνεχίσει να ασχολείται με τα κινούμενα σχέδια, καθώς αντιμετώπιζε πολλές κακουχίες στην αρχή της καριέρα του και πλέον η ταινία διανέμεται από τα ιστορικά Στούντιο Ghibli. Η ταινία κινουμένων σχεδίων – που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από την εταιρία Joconda Videos –  “Οι Δώδεκα Μήνες (Двенадцать месяцев)” του 1956 από τη Σογιουζμούλτφιλμ, βασισμένη στο ομώνυμο παραμύθι του Σαμουίλ Μαρσάκ (Самуи́л Марша́к) συγγραφέα χαρακτηρισθέντα από τον Γκόρκι ως ιδρυτή της παιδικής λογοτεχνίας της (Σοβιετικής) Ρωσίας, οπού η πριγκίπισσα παρουσιάζεται ως εγωκεντρική και γεμάτη καπρίτσια και η πρωταγωνίστρια, ένα φτωχό κοριτσάκι, ως καλοκάγαθο, εργατικό, υπομονετικό και ευγενικό, θα σημειώσει τόση επιτυχία ώστε τα ρώσικα στούντιο να συνεργαστούν με τα θρυλικό στούντιο Toei Animation το 1980, με τον “πατέρα των μάνγκα”, Οσάμου Τέζουκα (Astroboy, Κιμπα το Λευκό Λιοντάρι, Black Jack) ως character designer για την ταινία.

Στο ιδιαίτερο όμως πολιτικό περιβάλλον της Σοβιετικής Ένωσης, ουδέν αναληθές είναι και το γεγονός πως ο παιδικός κινηματογράφος αποτέλεσε μία διέξοδο για τους δημιουργούς να κριτικάρουν την σοβιετική κοινωνία. Για παράδειγμα, σειρά  “Έλα, Περίμενε (Ну, погоди!)”,  γνωστή στην Ελλάδα ως “Ο Λύκος και ο Λαγός” , του 1969 από την Σογιουζμούλτφιλμ, που έχει σχεδόν την ίδια πλοκή με αυτήν των καρτούν “Τομ και Τζέρυ”, αναλύεται από πολλούς ως μία αλληγορία για την βία και την καταπίεση που είναι ικανή η μάζα των εργατών να ασκήσει εις βάρος των διανοούμενων, που είναι λίγοι.

Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, εύλογα, κατέρρευσε και η βιομηχανία θεάματος. Στα μετέπειτα χρόνια, μαζί με την σταθεροποίηση της οικονομίας σταθεροποιήθηκε και η αγορά βοηθώντας έτσι τον ρωσικό κινηματογράφο να ανακάμψει. Τα στούντιο Σογιουζμούλτφιλμ μετά από ένα τεράστιο σκάνδαλο με την αμερικάνική εταιρεία Films By Jove και τα δικαιώματα των ταινιών της, πλέον αναμένεται να παρουσιάσει σε τελική μορφή την ταινία, Hoffmaniada (Гофманиа́да), το 2016-2017. Τα στούντιο Γκόρκι Φιλμς ορθοπόδησαν μόλις το 2013-2014, ενώ παράλληλα η ανακάμπτουσα ρωσική βιομηχανία του θεάματος, με την 3-D ταινία “Η Βασίλισα του Χιονιού (Снежная королева)“, του 2012 από τα στούντιο Wizard Animation, ιδρυμένα μόλις το 2007, σημείωσε επιτυχία από την Ρωσία μέχρι την Νότιο Κορέα, βάζοντας θεμέλια για sequel.

Τι μέλλει γενέσθαι για τα παραμύθια της Ρωσίας;

Ες αύριο τα σπουδαία.