Ο φόβος είναι ένα βασικό συναίσθημα του ανθρώπου που προκαλείται από τη συνειδητοποίηση ενός πραγματικού ή πλασματικού κινδύνου ή απειλής. Είναι ένας μηχανισμός προστατευτικού χαρακτήρα, μια φυσιολογική αμυντική αντίδραση του οργανισμού χωρίς να απαιτείται συνειδητή σκέψη. Ο φόβος πρέπει να διακρίνεται από τη σχετική συναισθηματική κατάσταση του άγχους το οποίο εκδηλώνεται ως εσωτερική ένταση και το οποίο συνήθως συμβαίνει χωρίς την ύπαρξη οποιασδήποτε εξωτερικής απειλής, απειλής μάλιστα που γίνεται αντιληπτής ως ανεξέλεγκτης ή αναπόφευκτης. Στην περίπτωση της συναισθηματικής κατάστασης του φόβου έχουμε να κάνουμε σχεδόν πάντα με μελλοντικά γεγονότα, με καταστάσεις ή συμπεριφορές τις οποίες μπορούμε να διαφύγουμε ή να αποφύγουμε. Ο φόβος θα μπορούσε επίσης να είναι μια στιγμιαία αντίδραση σε κάτι που συμβαίνει στο παρόν. Όταν όμως ο φόβος συνεχίζει να υφίσταται, ενώ δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος και σε καταστάσεις υπερβολικού στρες, τότε μετατρέπεται σε φοβία και γίνεται εμπόδιο στην φυσιολογική αντιμετώπιση της καθημερινότητας του ατόμου. Η φοβία είναι ένας επίμονος και παράλογος φόβος κάποιου συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης, που έχει ως αποτέλεσμα την επιθυμία αποφυγής αυτού του αντικειμένου που στην πραγματικότητα δεν αποτελεί σπουδαία πηγή κινδύνου.

Ο φόβος ποικίλλει: από ήπια προσοχή μέχρι τις ακραίες καταστάσεις φοβίας και την παράνοια. Ο φόβος σχετίζεται με μια σειρά πρόσθετων γνωστικών και συναισθηματικών καταστάσεων, που συμπεριλαμβάνουν την ανησυχία, το άγχος, τον τρόμο, την φρίκη, και τον πανικό. Σχετικά με την εμπειρία του φόβου μπορεί να μείνει πολύ καιρό μετά την έκθεση στον ασυνείδητο νου, όπου μπορεί να εκδηλωθεί ως εφιάλτες, ή, σε μια ακόμη πιο ισχυρή μορφή, ως νυχτερινός τρόμος. Ο φόβος μπορεί επίσης να βιωθεί μέσα από μια μεγαλύτερη ομάδα ή κοινωνικό σύνολο, και μπορεί να συνδυάζεται με την κοινωνική επιρροή και να γίνει μαζική υστερία. Ορισμένες παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με τον φόβο (που ορίζεται από επίμονους και παράλογους φόβους) μπορούν να περιλαμβάνουν διάφορα είδη αγχώδους διαταραχής που είναι πολύ συχνές, όπως αγοραφοβία, κλειστοφοβία, κοινωνική φοβία, ακροφοβία, νοσοφοβία, ξενοφοβία, φόβος του θανάτου, πετοφοβία (φοβία των πτήσεων), φοβία συναισθημάτων, υποχονδρίαση, κρίση πανικού, διαταραχή πανικού αλλά και άλλες πιο σοβαρές ασθένειες όπως η ακραία φάση της διπολικής διαταραχής και ορισμένες μορφές σχιζοφρένειας. Το ανθρώπινο είδος είναι «προγραμματισμένο» βιολογικά και ψυχολογικά να αντιδρά με φόβο στα ίδια ερεθίσματα, σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Το αντικείμενο των φοβικών αντιδράσεων λοιπόν έχει άμεση σχέση με το ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπου και τα χαρακτηριστικά εκείνα που αποτελούσαν πάντα ένδειξη απειλής για την επιβίωσή του όπως τα ύψη, τα ζώα που κινούνται και ελίσσονται γρήγορα, που εμφανίζονται ξαφνικά, που έχουν περίεργη όψη, το σκοτάδι, οι ανοικτοί και μη προφυλαγμένοι χώροι, η θέα του αίματος. Αντικείμενα ή καταστάσεις που δεν έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά αλλά είναι πραγματικά επικίνδυνα στη σύγχρονη εποχή δύσκολα θέτουν το υπόβαθρο για την εκδήλωση φόβου ή μιας φοβίας. Πράγματι, ο άνθρωπος σήμερα δεν φαίνεται να έχει αναπτύξει φοβία για τα αυτοκίνητα, το κάπνισμα, το νέφος, τα όπλα, τα κινητά τηλέφωνα, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

 

 Πότε ο φόβος γίνεται φοβία

Πότε το απλό αίσθημα του φόβου μετατρέπεται σε φοβία; Το αίσθημα του φόβου αφορά μια συναισθηματική αντίδραση σε ένα πραγματικό και ρεαλιστικό ερέθισμα κινδύνου. Οι σωματικές, διανοητικές αλλά και ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου τίθενται σε άμεση ενεργοποίηση, σε μια αντίδραση «φυγής ή επίθεσης», προκειμένου να αντεπεξέλθει στον κίνδυνο και να προστατεύσει τον εαυτό του. Ο φόβος υποχωρεί όταν υποχωρεί και το αίσθημα κινδύνου που τον διακατέχει, γι’ αυτό και συχνά διαρκεί λίγο, έως ότου ο ίδιος εκτιμήσει ότι παρήλθε η συγκεκριμένη απειλή.

Αντιθέτως, η φοβία αφορά έναν ακούσιο και εξαιρετικά έντονο φόβο για μια κατάσταση ή ένα αντικείμενο το οποίο δεν απειλεί άμεσα το άτομο τη δεδομένη στιγμή. Παράλληλα, το ίδιο το άτομο συνειδητοποιεί ότι ο φόβος του είναι παράλογος, δεν είναι, όμως, σε θέση να ελέγξει τις αντιδράσεις του και το άγχος που βιώνει. Αποφεύγει οποιαδήποτε κατάσταση ή συγκυρία θα μπορούσε να τον φέρει σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο και διαφοροποιεί άμεσα τη συμπεριφορά του προκειμένου να μην εκτεθεί σε αυτό. Έτσι επέρχονται σημαντικές δυσκολίες και παρακωλύσεις στη διεξαγωγή καθημερινών δραστηριοτήτων και συνδιαλλαγών, ιδιαίτερα αν αυτές σχετίζονται άμεσα με την εργασία του, τη διεκπεραίωση βασικών κοινωνικών επαφών κλπ. Για παράδειγμα, στην περίπτωση φοβίας για τα αεροπλάνα, εάν η εργασιακή απασχόληση του ατόμου συμπεριλαμβάνει συχνές μετακινήσεις στο εξωτερικό, η εκδήλωση των φοβικών συμπτωμάτων συνιστά μια άμεση δυσκολία στην επαγγελματική του δραστηριότητα. Στην περίπτωση της μικροβιοφοβίας αντίστοιχα, επηρεάζεται άμεσα πληθώρα κοινωνικών ή άλλων συνδιαλλαγών, ιδιαίτερα εάν η επαγγελματική δραστηριότητα του ατόμου αφορά απασχόληση σε χώρο δημόσιας υγείας.

 

Κοινωνικά χαρακτηριστικά

Ο αριθμός των ατόμων που πάσχουν από φοβίες, διαφόρων ηλικιών και κοινωνικοοικονομικών καταβολών, είναι υψηλός, υποδεικνύοντας ένα ποσοστό 5,1%-12,5% του ευρύτερου πληθυσμού να εμφανίζει σχετική συμπτωματολογία. Παράλληλα οι φοβίες φαίνεται να αποτελούν την πιο συχνά εμφανιζόμενη ψυχική διαταραχή στις γυναίκες και τη δεύτερη στους άνδρες ηλικίας άνω των 25 ετών. Σημαντική είναι επίσης η εκδήλωση φοβιών και σε πολιτισμικά διαφοροποιημένα κράτη, πέραν της Δύσης, όπως, για παράδειγμα, σε χώρες της Αφρικής. Πράγματι, η συχνότητα εκδήλωσης είναι και εκεί υψηλή, παρουσιάζοντας μια ιδιαίτερη διαφοροποίηση στον τρόπο εκδήλωσης των συμπτωμάτων -εμφανίζονται κυρίως σωματικές ενοχλήσεις-, ή στο αντικείμενο του φόβου -φοβία για τη μαγεία, τα πνεύματα ή τα υπερφυσικά φαινόμενα. Εξαιρετικά υψηλός και εντυπωσιακός είναι και ο αριθμός των διαφόρων φοβιών που καταγράφονται από το National Phobics Society. Πεντακόσια διαφορετικά είδη φοβιών αναφέρονται κατά αλφαβητική σειρά συμπεριλαμβάνοντας ακόμη και τα πιο απίθανα αντικείμενα φοβικής εκδήλωσης. Σε κάθε γράμμα του αλφαβήτου αντιστοιχούν δεκάδες είδη φοβιών. Ενδεικτικά αναφέρονται:

ΦΟΒΙΕΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ
Φοβία του αίματος
Φοβία των αριθμών
Φοβία των ασθενειών
Φοβία της βρομιάς
Φοβία των ενέσεων
Φοβία των μικροβίων
Φοβία του νερού
Φοβία της σκόνης κ.ά.

ΦΟΒΙΕΣ ΖΩΩΝ
Φοβία των αλόγων
Φοβία των αραχνών
Φοβία των ποντικών
Φοβία των σκύλων
Φοβία των ερπετών κ.ά.

ΦΟΒΙΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ
Αιχμοφοβία
Ακροφοβία
Αγοραφοβία
Κλειστοφοβία
Νυκτοφοβία
Φοβία των γιατρών, της νοσηλείας
Φοβία των εξετάσεων κ.ά.

ΦΟΒΙΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ
Φόβος αποτυχίας & κριτικής
Φόβος έκφρασης άρνησης
Φόβος έκφρασης διεκδίκησης
Φόβος εμφάνισης σε κοινό
Φόβος κοινωνικής επαφής
Φόβος του άλλου φύλου
Φόβος του φαγητού μαζί με άλλους κ.ά.

 

 

Συμπεράσματα

Το να ζήσουμε τη ζωή μας χωρίς φόβο δεν σημαίνει ότι πρέπει να έχουμε άγνοια κινδύνου ή να υπερεκτιμούμε τις ικανότητές μας. Σημαίνει ότι χρειάζεται να νιώθουμε τον φόβο, να τον αξιολογούμε, να τον λαμβάνουμε υπόψη μας και παρ’ όλα αυτά να προχωράμε σε όσα θέλουμε. Όλοι οι άνθρωποι φοβόμαστε κάποια πράγματα (π.χ. την ασθένεια, το ατύχημα, την απώλεια κ.λπ.), αλλά δεν πρέπει να τα σκεφτόμαστε συνέχεια, να τα αφήνουμε να κατακλύζουν τη ζωή μας και να μας δεσμεύουν. Η γενναιότητα, άλλωστε, δεν προϋποθέτει την απουσία του φόβου, αλλά αντίθετα τη διαχείρισή του. Έτσι, ο στόχος μας δεν πρέπει να είναι να μη φοβηθούμε ποτέ, αλλά να μη μας κρατήσει πίσω ο φόβος, να μην τον αφήσουμε να μας περιορίσει. Άνθρωπος χωρίς φόβους είναι άνθρωπος χωρίς ελπίδες. Ο φόβος είναι αυτός που μας δίνει το κίνητρο για να συνεχίσουμε την ζωή μας. Ο φόβος, επίσης, μας αποτρέπει από το να κάνουμε σημαντικά λάθη καμιά φορά. Ζούμε πλέον σε μια κοινωνία όπου καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με διάφορους φόβους. Ο στόχος μας πρέπει να είναι να τιθασεύσουμε τους φόβους μας έτσι ώστε κάποια στιγμή να τους ξεπεράσουμε. Γι’ αυτό λοιπόν, εγώ προσωπικά σας συμβουλεύω να φοβάστε αλλά σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην γίνεστε εσείς έρμαιο του φόβου σας.

Σχόλια