FrapressΣυνέντευξη με τον ενορχηστρωτή, Μάριο Δαπέργολα.
Με αφορμή της αναβίωσης του θεσμού της ’ Απογευματινής Μουσικής’(ABENDMUSIK) για δεύτερο συνεχόμενο χρόνο στον φιλόξενο χώρο της Ευαγγελικής Εκκλησίας Γερμανογλώσσων εν Ελλάδι, έχουμε την χαρά και την τιμή να συναντούμε τον ενορχηστρωτή των μουσικών έργων στην συναυλία του Ιανουαρίου, Μάριο Δαπέργολα.
Μπορείτε να μας πείτε τι είναι η ενορχήστρωση?
Με τη χρήση της λέξης “ενορχήστρωση” δεν μπορεί κανείς παρά να ανατρέξει για αρχή σε έργα μεγάλων συνθετών της Ιστορίας της Μουσικής, αλλά και στην εξέλιξη της χρήσης των οργάνων. Η κατάλληλη χρήση, λοιπόν, των οργάνων, ή και των φωνών στην παρτιτούρα, ώστε να φωτιστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η μουσική ιδέα του συνθέτη θα μπορούσε να ονομαστεί ενορχήστρωση ενός έργου. Για λόγους οικονομίας χρόνου θα αναφερθώ σε πολύ λίγα παραδείγματα που μπορούν να τεκμηριώσουν την παραπάνω τοποθέτηση, που ωστόσο μπορούν να είναι αρκετά διαφωτιστικά.
Ο Μπετόβεν στην 3η του Συμφωνία, στο 1ο μέρος στο μέτρο 276 και ενώ έχει προηγηθεί μια πορεία κυρίως ελαττωμένων συγχορδιών σε ημίολα (αναλογία 3:2 , τρείς κρούσεις ανά 2 μέτρα) και ταυτόχρονα αυτή η ρυθμικοαρμονική διαδοχή υποστηρίζεται από τη χρήση του τυμπάνου, όταν πλέον η μουσική φτάνει στο αναφερθέν μέτρο, η διαδοχή των ημιόλων “σπάει” , το κουρδισμένο σε Mib+Sib τύμπανο έχει ήδη σιωπήσει μη μπορώντας αρμονικά να υποστηρίξει τις επερχόμενες συγχορδίες και ηχεί από το μ. 276 και για 3 φορές -ως αποκορύφωμα της αρμονικής έντασης- η διαφωνία του ημιτονίου Mi-Fa. H “διαφωνία” ακούγεται ταυτόχρονα και σε συνήχηση μεταξύ διαπεραστικών ηχητικά οργάνων (φλάουτα, όμποε, κόρνα, τρομπέτες) στο ισχυρό μέρος του μέτρου, ενώ στον Μπετοβενικό ισχυροποιημένο ασθενή 2ο χρόνο “πατάει” εκ νέου η διαφωνία Mi-Fa ανάμεσα στα 1α και 2α βιολιά, βιόλες και 3ο κόρνο αντίστοιχα. Με όλη την παραπάνω σύντομη.. αντιμουσικολογική (sic) περιγραφή αποτυπώνονται και τα ενορχηστρωτικά εργαλεία του Συνθέτη, ώστε να φωτίσει τον πυρήνα του συγκεκριμένου μέρους της 3ης Συμφωνίας και δεν είναι άλλος από την συγκρουσιακή συνύπαρξη της επερχόμενης τονικής Mi min.με τη Ναπολιτάνα της, Fa, τη συγχορδία δηλ. που εισάγει αυτήν την πτώση προς το μέτρο 284.. (ένα ημιτόνιο πάνω από την αρχική τονικότητα Mib της συμφωνίας). Το καίριο σημείο, ωστόσο, είναι πως με μια διαφορετική ενορχήστρωση -και χωρίς την άριστη από τον Μπετόβεν γνώση των δυνατοτήτων των οργάνων- πιθανόν να μην ήταν εφικτή η προβολή αυτής της ταυτόχρονης σύγκρουσης/συνύπαρξης που γίνεται στο ιστορικό μέτρο 276 βάσει του οποίου κάποιοι μεγάλοι Δάσκαλοι θεωρούν πως η στιγμή της γραφής αυτών των 3 μέτρων αλλάζει την Ιστορία της Μουσικής.
Σε μια άλλη καμπή της Ιστορίας της Μουσικής και μόνο ένα τύμπανο με ακάθεκτα ρυθμική ροή σε ostinato προαναγγέλλει μια αυτοκτονία στην όπερα Butterfly του G.Puccini. Την στιγμή που η πρωταγωνίστρια λέει στην Suzuki να αφήσει το μωρό της να παίξει, να μην της το φέρει κοντά της, αλλά να το φροντίσει η υπηρέτρια, η Batterfly έχει ήδη αποφασίσει το τέλος της ζωής της. Ακούγεται το τύμπανο σε sForzando, στα επόμενα 3 μέτρα του crescendo του τυμπάνου ακολουθεί ο σύντομος διάλογος μεταξύ των δύο γυναικών:
-Suzuki: Θα μείνω μαζί σου.
Και χτυπώντας αποφασιστικά τα χέρια της η Butterfly απάντα:
-Πήγαινε, πήγαινε, σε προστάζω! , ώστε το τύμπανο να οδηγήσει την ορχήστρα σε ένα Ffortissimo και πάλι πάντα σε σταθερό ostinato και για 21 μέτρα σε διάφορες ηχητικές εντάσεις συνοδεύει σταθερά όλη την ιεροτελεστία της πραγματοποίησης της απόφασης της Butterfly.
Όλη η παραπάνω δραματική δομή δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί από το συνθέτη λοιπόν χωρίς τη χρήση του τυμπάνου βλέποντας για μια ακόμα φορά πόσο ιδιαίτερους συμβολισμούς μπορεί να αποτυπώσει η χρήση και μόνο ενός οργάνου στην παρτιτούρα.
Πριν κλείσει η σύντομη αναφορά μου στο τεράστιο κεφάλαιο της Ενορχήστρωσης θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα έργο του Richard Strauss. Ο συνθέτης -ο οποίος μάλιστα μετέφρασε το σύγγραμμα περί ενορχήστρωσης του Berlioz δίνοντας και με αυτό τον τρόπο συνέχεια στη μεγάλη σχολή ενορχηστρώσεως του Γάλλου συνθέτη- στην όπερά του “Ηλέκτρα” χρησιμοποιεί ένα ογκώδες ορχηστρικό σύνολο 110 οργάνων, όπου μπορεί κάποιος μελετητής να ανακαλύψει τη μεγάλη σημασία των εργαλείων (αρμονία, αντίστιξη, οργανογνωσία, εκμετάλλευση του ηχητικού πλούτου του κάθε οργάνου, ορχηστρική συνήχηση- Tutti, τρισδιάστατη αποτύπωση της γραμμικότητας, διαμοίραση σε μικρούς συνδυασμούς των οργάνων και ορχηστρικών επεισοδίων, μουσικός συμβολισμός, αποτύπωση της σκηνικής πλοκής μέσω της μελωδικής γραμμής κ.α.) της ενορχήστρωσης σε μια σύνθεση. Αυτό σε μια λίγο διαφορετική μουσική γλώσσα επιβεβαιώνεται επίσης από την παρακάτω τοποθέτηση σε άρθρο του Νίκου Σκαλκώτα:
“…Τα όργανα της ορχήστρας είναι αναρίθμητα όπως τα πολλά απ’ αυτά πρέπει ν’αφήνουν την εντύπωση, στην μουσική εκτέλεση, ενός οργάνου!..”,
ενώ στην Πραγματεία της Ενορχήστρωσης ο ίδιος πάλι αναφέρει: “Η Τέχνη της ενορχηστρώσεως είναι η δυνατότης της κατατάξεως των φωνών σε μια λογική ενδιαφέρουσα, νοητή και δυνατή γραμμή της παρτιτούρας, όπως μια φυσική ρέουσα τάξις μουσικού έργου που διανοίγει εις την πραγματικότητα τη φαντασία του δημιουργού μουσικού…”
Ποια είναι η διαφορά του ενορχηστρωτή από τον συνθέτη, και προϋποθέτει ο ρόλος του ενός την ιδιότητα του άλλου?
“…Ο δρόμος της μουσικής ενορχηστρώσεως είναι η ακράδαντος πίστις εις τους όρους, εις τους κανόνας,εις το σύνολον που επιρρίπτωμεν και καθολοκληρούμεν εις την γενικήν του έννοια σαν μεγάλοι και δυνατοί δημιουργοί της τέχνης. Απ’ τον δρόμο αυτό θα βγουν και τα κυριώτερα σημάδια των δημιουργών που επισφραγίζουν την Τέχνη των με νέας εφευρέσεις των ήχων της παρτιτούρας και του μεγάλου πλαισίου που ονομάζωμεν παρτιτούρα των πολλλών οργάνων και φωνών. Ας προσπαθήσωμεν λοιπόν, αυτόν τον δρόμο να τον πλουτίσωμεν με νέας ιδέας, με ζωντανάς λογικάς θέσεις και μουσικάς επιδόσεις που δεν αποκρύπτουν τίποτε απ’την καθαρή μετάδοσι της μουσικής Τέχνης της ενορχηστρώσεως. …”
Το παραπάνω απόσπασμα από την Πραγματεία της ενορχήστρωσης του Νίκου Σκαλκώτα, αλλά και εν τέλει ολόκληρο το έργο του σημαντικότερου Έλληνα συνθέτη δεν μπορεί να αφήσει περιθώρια σε κάποιον να διαχωρίσει το ρόλο του ενορχηστρωτή από τον συνθέτη. Η επιστήμη της Μουσικής Σύνθεσης προϋποθέτει το απαραίτητο εργαλείο της ενορχήστρωσης για να μπορεί να ευσταθεί ως ορολογία και από την άλλη η ενορχήστρωση είναι ο αρμός που θα δώσει στο μουσικό έργο υπόσταση.
“.. Ο ήχος της καλής παρτιτούρας προσδίδει και προσφέρει να πούμε μεγάλας μουσικάς υπηρεσίας και εις το ίδιο το μουσικό έργο που συγγράφουμε, το ανυψώνει ίσως, το κάνει ποιο ανωτέρων και μεγαλυτέρων τάσεων προς εξάπλωση αυτού προς τους ορίζοντας που ονομάζουμε ηχητικάς μαγνητικάς και μαγικάς ακόμη μουσικάς εντυπώσεις και εικόνας. …” (Νίκος Σκαλκώτας, Πραγματεία της Ενορχήστρωσης, απόσπ.)
Σε διαφορετική περίπτωση μπορεί να υπάρξει π.χ. ένας τραγουδοποιός του οποίου οι μουσικές ιδέες θα ενορχηστρωθούν κατάλληλα, ωστε να φωτιστεί ένα τραγούδι με τα κατάλληλα μουσικά ηχοχρώματα, ωστόσο και σε αυτή την περίπτωση η ενορχήστρωση είναι μέρος της συνθετικής διαδικασίας, καθώς ο ενορχηστρωτής γνωρίζει τον τρόπο με τον οποίο δεν θα χαθούν οι ωραίοι ήχοι του θέματος, ή πώς η μελωδία/φωνή δεν θα χαθεί ανάμεσα στα πολλλά όργανα, ή τον τρόπο με τον οποίο όλα τα μουσικά στοιχεία θα υπάρχουν και θα έχουν δομική υπόσταση, χωρίς ωστόσο να σκεπάσουν ηχητικά το τραγούδι.
Μια ακόμα ενορχηστρωτική διαδικασία αποτελεί και η προσαρμογή ενός έργου για μεγαλύτερο σύνολο. Και σε αυτή την περίπτωση όλες οι τεχνικές σύνθεσης βρίσκονται στην μουσική παλέτα του ενορχηστρωτή. Η κατάλληλη διαμοίραση των φωνών, ώστε τα όργανα να ηχούν (σονάρουν) στα καλά τους ρετζίστρα, η δυναμική που θα έχει ένα πρωτεύον θέμα, η ενδιαφέρουσα και σε σωστή τοποθέτηση που θα έχει ένα δευτερεύον μελωδικό σχήμα, ώστε να προβάλει μέσω της αντίστιξής τους και το μεν και το δε, η εύγλωττη απόδοση των χρωματισμών, η ανακάλυψη μέσω της αναδημιουργίας των “κρυφών” μελωδικών στοιχείων που υπονοεί ο κάθε συνθέτης, αλλά και ταυτόχρονα η πιστή αναπαραγωγή του αρχικού μουσικού κειμένου, χωρίς να αλλοιωθεί ο χαρακτήρας του, όλα τα παραπάνω είναι εργαλεία του συνεπούς ενορχηστρωτή, αλλά ταυτόχρονα είναι μέρος της διαδικασίας που και ο συνθέτης θα ακολουθήσει.
Σε αυτά τα πλαίσια είναι αναγκαίο να αναφέρουμε, έστω και ενδεικτικά, κάποια σημαντικά έργα συνθετών που ενορχηστρώθηκαν από εξίσου σημαντικούς μεταγενέστερους συνθέτες για μεγαλύτερα ορχηστρικά σύνολα:
Modest Mussorgsky, Εικόνες από μια έκθεση (σουίτα για πιάνο). Γράφτηκε το 1874 και ενορχηστρώθηκε από τον Μωρίς Ραβέλ το 1922 για πλήρη συμφωνική ορχήστρα.
J.S.Bach, Ricercar από τη Μουσική Προσφορά, ενορχηστρωμένο to 1935 από τον Anton Webern με τον τίτλο Fuga Ricercata για ορχήστρα.
J.S.Bach, Passacaglia & Fugue in C minor ενορχηστρωμένο από τον Ο.Respighi, όπως αντίστοιχα το έργο Φαντασία και Φούγκα του Μπαχ σε Ντο ελάσσονα ενορχηστρωμένο από τον E. Elgar.
Σχετικά με την συναυλία και τα έργα που θα ερμηνεύσει ο Σολίστ στην συναυλία Βιολιστής Ηλίας Σδούκος ?
Σε ότι αφορά τη σονάτα για βιόλα και πιάνο του Mikhail Glinka πρέπει να τονιστεί η πολύ σημαντική συμβολή -ως προς την ολοκλήρωση του έργου- ενός άλλου συνθέτη/ενορχηστρωτή, του Vadim Borisovsky. Η σονάτα γράφτηκε μεταξύ του 1825 και 1828 από τον Glinka, ωστόσο έμεινε ημιτελής. Η εκδοχή που θα ακουστεί στη συναυλία από το εξαίρετο σολίστ Ηλία Σδούκο είναι αυτή που ο Borisovsky το 1932 επιμελήθηκε και ουσιαστικά προσπάθησε να οραματιστεί -με μεγάλη επιτυχία- πώς ο συνθέτης θα συνέχιζε και θα τελείωνε το έργο του. Ενώ υπάρχουν και άλλες προσπάθειες ολοκλήρωσης του έργου, η εκδοχή του Borisovky είναι αυτή που ιστορικά έχει επικρατήσει να παίζεται ως πολύ σημαντικό έργο στο ρεπερτόριο της βιόλας.
O Vadim Vasilyevich Borisovsky (20 Ιανουαρίου 1900- 2 Ιουλίου 1972) υπήρξε βιολίστας, καθηγητής στο ωδείο της Μόσχας, ιδρυτής του Beethoven quartet, ενώ η μουσική του ιδιοφυΐα προσέθεσε στο βιολιστικό ρεπερτόριο πάνω από 250 προσαρμογές για βιόλα άλλων έργων σημαντικών συνθετών.
Η εκδοχή που θα ακουστεί στη συναυλία της 29/01/2023 είναι παραγγελία του εκλεκτού μου συναδέλφου, Σολίστ βιόλας, Ηλία Σδούκου, στον οποίο αφιερώνεται και η παραπάνω προσαρμογή για βιόλα και ορχήστρα εγχόρδων.
Σας ευχαριστώ πολύ για τη φιλοξενία.
Σας ευχαριστούμε θερμά για την γνώση που μας προσφέρατε, ανυπομονούμε να ακούσουμε την δουλειά σας στην προσεχή Συναυλία!
29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2023
ώρα 18.00
ABENDMUSIK
– Antonin Dvorak (1841-1904) Σερενάτα για έγχορδα Op.22 , Menuetto
– Mikhail Glinka (1804-1857) Σονάτα για Βιόλα και Ορχήστρα σε Ρε Ελλάσονα
(μεταγραφή για ορχήστρα Μάριος Δαπέργολας)
Σόλο Βιόλα
Ηλίας Σδούκος
Ορχήστρα εγχόρδων
De Profundis
Ευαγγελική Εκκλησία Γερμανόγλωσσων Εν Ελλάδι, Σίνα 66, Αθήνα 106 72
Η συναυλία θα προβληθεί και στους παρακάτω συνδέσμους.
https://www.facebook.com/Evangelische.Kirche.Deutscher.Sprache.in.Athen/
https://www.youtube.com/channel/UCQriuuoIGIi6BWOURl6YsCA/discussion
https://www.facebook.com/DeProfundisEnsemble
