Έμμυ Αλεξιάδου«Το αφήγημα είναι παρόν σε όλες τις εποχές, σε όλους τους τόπους, σε όλες τις κοινωνίες. Το αφήγημα αρχίζει με την ίδια την ιστορία της ανθρωπότητας».
Μια εποχή όπου ο άνθρωπος δείχνει το πιο σκληρό του πρόσωπο, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος καταγράφεται στην Ιστορία ως η πιο καταστροφική σύρραξη. Κάθε στιγμή χαράσσεται βαθιά στο μυαλό των ανθρώπων. Και η τέχνη εκεί, να απεικονίζει με τα δικά της “χρώματα” την καταστροφή, τον πόνο και την ήττα της ανθρωπότητας.
Η μνήμη είναι η μόνη που μπορεί να επιβιώσει και αφηγείται μέσω της τέχνης τα γεγονότα του Β Παγκοσμίου Πολέμου.
1.Γκουέρνικα , Πικάσο
Η Γκουέρνικα του Πικάσο αφορά τη βιαιότητα και την απόγνωση του πολέμου. Ήταν παραγγελία της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας για τη Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι το 1937. Ο Πικάσο εμπνεύστηκε το έργο όταν, στις 26 Απριλίου της ίδιας χρονιάς, Γερμανοί πιλότοι της αεροπορίας των εθνικιστών βομβάρδισαν την κωμόπολη Γκουέρνικα. Από το βομβαρδισμό σκοτώθηκαν 1650 άνθρωποι και ισοπεδώθηκε το 70% της πόλης. Λέγεται πως όταν οι Γερμανοί εισήλθαν στο Παρίσι, ένας Γερμανός αξιωματικός έδειξε σε φωτογραφία τον πίνακα στον ίδιο τον Πικάσο που είχε προσαχθεί ρωτώντας τον: «Αυτόν τον πίνακα εσείς τον κάνατε;» Κι εκείνος απάντησε: «Όχι, Εσείς!»
2. Νεκρόδειπνος, Τάκης Σινόπουλος
Με την έκδοσή του το 1972 o Νεκρόδειπνος αναγνωρίστηκε ως το σημαντικότερο έργο του Τάκη Σινόπουλου, ενώ, λίγα χρόνια αργότερα, χαρακτηρίστηκε ως «ένα από τα 5-10 μείζονα ποιήματα της νεότερης λογοτεχνίας μας». Το ποίημα φαίνεται ότι διαλέγεται με την ταινία Hiroshima mon amour και είναι γεμάτο από εικόνες της ελληνικής πολεμικής δεκαετίας του ’40. Οι ήρωες επιθυμούν να λυτρωθούν από τις μνήμες του πολέμου, όμως το παρελθόν και το παρόν ενοποιούνται και αποτελούν μια δυσδιάκριτη διάσταση.
[…]
Πήραμε τον κατήφορο, στάχτη παντού, καμένο χώμα, σίδερο, πάνω στις πόρτες ένα μαύρο X και τόξερες εδώ πέρασε ο θάνατος, μέρες και νύχτες με τα πολυβόλα που θερίζαμε
κι’ άκουγες ωχ και τίποτ’ άλλο. Kι’ ήρθανε
πολλοί. Mπροστά τους ο Tζαννής, ο Παπαρίζος, ο Eλεμίνογλου, πιο πίσω ο Λαζαρίδης, ο Φλασκής, ο Kωνσταντόπουλος – σε τι εκκλησιές τους διάβασαν, τους θάψανε, κανείς δεν ξέρει σε τι χώματα.
Tότε τον βοήθησα να βγει, πεσμένος στο χαντάκι ανάσκελα, τον κράτησα και μούμεινε στα χέρια κι’ η γυναίκα του τον άλλο μήνα, μύριζε χορτάρι, χαμηλά στον κήπο, απομεσήμερο, της μίλησα που πέθανε, γιομάτο σκοτεινό κορμί, πάνω στο στήθος […]
3. Μαουτχαουζέν, Ιάκωβος Καμπανέλλης
O I. Kαμπανέλλης γράφει για τη συγγραφή του βιβλίου: «στο Ες – Ες Στρατόπεδο Συγκεντρώσεως του Μαουτχάουζεν έμεινα κρατούμενος απ’ το καλοκαίρι του 1943 μέχρι το τέλος του πολέμου. Έχουν περάσει είκοσι χρόνια από τότε και μόνο τώρα νιώθω σε θέση να θίξω και να καταγράψω το μέρος αυτό της ζωής μου και της ζωής τόσων άλλων».
[…]
«Σ’ ένα ανέβασμα της σκάλας του λατομείου, ένας Εβραίος άρχισε να παραπατά. Ο Αντώνης του έκανε νόημα να πλησιάσει. Ο Εβραίος πλησίασε κι ο Αντώνης κράτησε το δικό του αγκωνάρι με το δεξιό και με τ’ αριστερό σήκωσε το αγκωνάρι του Εβραίου. Όμως αυτό έγινε στη μέση της σκάλας. Έμενε ακόμα πολύ ανέβασμα. Ο Ες-Ες τους είδε και τους χώρισε. Διέταξε τον Εβραίο να τρέξει. Αυτός ανέβηκε λίγα σκαλοπάτια, ύστερα άφησε την πέτρα να πέσει και γονάτισε στο σκαλί. Ο Ες-Ες πλησίασε και του είπε να ανοίξει το στόμα. Ο Εβραίος άνοιξε το στόμα. Ο Ες-Ες έβγαλε το περίστροφο, το έχωσε στο στόμα του Εβραίου και πυροβόλησε. […]
Ο Καμπανέλλης επιλέγοντας τέσσερα επεισόδια από το βιβλίο έγραψε τέσσερα αντίστοιχα ποιήματα. Στην αρχική ελληνική έκδοση του έργου, που ηχογραφήθηκε το 1966, περιλαμβάνονται μελοποιημένα από τον Μ. Θεοδωράκη τα ποιήματα: «Άσμα ασμάτων», «Ο Αντώνης», «Ο δραπέτης» και «Όταν τελειώσει ο πόλεμος». Στη γερμανική έκδοση του έργου Mauthausen Trilogy, που ηχογραφήθηκε μεταξύ των ετών 1995-1999 περιλαμβάνονται τα ποιήματα του Καμπανέλλη σε τρεις γλώσσες: την ελληνική, την εβραϊκή και την αγγλική.
4. Το ελληνικό θέατρο στην κατοχή
Με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου η τέχνη ακολουθεί αγωνιστικό ρυθμό. Κυριαρχούν οι επιθεωρήσεις με εύγλωττους τίτλους από τα σύγχρονα γεγονότα: Πολεμικές εικόνες, Πολεμικά Παναθήναια, Φινίτο Μπενίτο, Φινίτα λα μούζικα, Μπόμπα του 1941, Μάρε Νόστρουμ, Κορόιδο Μουσολίνι κ.α. Στην επόμενη περίοδο της Κατοχής τα κριτήρια που καθορίζουν τις επιλογές των θιάσων βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τις ιστορικές και πολιτικές εξελίξεις. Βασικό χαρακτηριστικό της θεατρικής δραστηριότητας την πρώτη κατοχική περίοδο είναι η αύξηση των θεατρικών παραγωγών, η αύξηση του θεατρικού κοινού και η παρουσία ενός μεγάλου αριθμού καινούργιων ελληνικών έργων, κυρίως κωμωδιών. Παράλληλα το ΕΑΜ θα αρχίσει να διαμορφώνει στο βουνό ένα είδος δραματουργίας για να ψυχαγωγήσει, αλλά και να διαφωτίσει τους κατοίκους της υπαίθρου για τη δράση του ΕΑΜ.
Οι κωμωδίες ασχολούνται με ανώδυνα θέματα, ενώ συχνά σχολιάζουν έμμεσα τα προβλήματα της καθημερινότητας με τρόπο που να ξεπερνούν την τριπλή λογοκρισία και παράλληλα να εμψυχώνουν το θεατρικό κοινό.
Με την έναρξη της Κατοχής εφαρμόστηκε ο νόμος που ίσχυε επί 4ης Αυγούστου «περί ελέγχου θεατρικών έργων» με συμπληρωματικές αστυνομικές διατάξεις. Επιπλέον οι Αρχές Κατοχής διέταξαν την κυβέρνηση να εκδώσει τον Αναγκαστικό Νόμο , με τον οποίο γινόταν αυστηρότατος έλεγχος. Για το ανέβασμα οποιουδήποτε έργου χρειαζόταν έγκριση από την Επιτροπή Ελέγχου. Συχνά οι Γερμανοί ασκούσαν πιέσεις να ανεβούν γερμανικά έργα, όμως ελάχιστοι θίασοι τα ανέβασαν. Αντίθετα, πολλοί ηθοποιοί τολμούσαν και ανέβαζαν έργα από συμμαχικές χώρες, αφού πρώτα άλλαζαν τον τίτλο του έργου.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι την εποχή αυτή τα θέατρα γεμίζουν από κόσμο. Σε δημοσιογραφική έρευνα της εφημερίδας Ακρόπολις το Νοέμβριο του 1942 παρατηρείται ότι ο κόσμος συνέρρεε στα θέατρα, ενώ τα θεατρικά εισιτήρια ήταν πολύτιμα.
Η θιασάρχης Κατερίνα Ανδρεάδη δήλωνε στην εφημερίδα: «Σε κάθε κρίσιμη περίοδο της ζωής του, ο κόσμος στρέφεται προς την τέχνη. Έτσι και σήμερα… »