Θάνος ΕζίρογλουΒιβλιοκριτική: Χωρίς πρόσωπο της Κατερίνας Μαλακατέ
Μπορείς να έχεις προσωπικότητα χωρίς πρόσωπο; Ή ακόμα καλύτερα, όλοι όσοι διαθέτουμε ένα πρόσωπο, έχουμε αυτομάτως και προσωπικότητα; Γύρω από αυτές τις συντεταγμένες κινείται το νέο μυθιστόρημα της Κατερίνας Μαλακατέ Χωρίς πρόσωπο.
Η υπόθεση του μυθιστορήματος
Ο Διονύσης, ύστερα από μια ερωτική απογοήτευση και έναν καυγά με τη μητέρα του, αυτοπυροβολείται στο κεφάλι, χάνοντας το πρόσωπο και διατηρώντας μονάχα την όρασή του.
Η ζωή του γίνεται πολύ δύσκολη με μόνο καταφύγιο ένα blog που διατηρεί στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Δεκαπέντε χρόνια μετά το τραγικό συμβάν, μια γιατρός από την Αθήνα η Μάνια επικοινωνεί μαζί του ενημερώνοντάς τον πως υπάρχει η δυνατότητα να προβεί σε μεταμόσχευση προσώπου.
Ο Διονύσης μαζί με τη μητέρα και τον πατέρα του, ταξιδεύουν μέχρι την Αμερική για να δώσουν λύση στο πρόβλημά του. Αποκτά το πρόσωπο ενός άνδρα ο οποίος αυτοκτόνησε και άφησε πίσω του μια χήρα γυναίκα και ένα ορφανό νεογέννητο παιδί.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Διονύσης προσπαθεί να διαχειριστεί τη νέα του ζωή: να συνεχίσει από εκεί που έμεινε δεκαπέντε χρόνια πριν και να αποκτήσει τουλάχιστον μια προσωπικότητα, να γίνει ουσιαστικά κάποιος.
Ζητήματα βιοηθικής
Το μυθιστόρημα κατά τη γνώμη μου είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα του καιρού μας, αγκιστρωμένο στην ίδια του τη συγχρονία η οποία ταυτόχρονα ανοίγεται και στο πλαίσιο της διαχρονίας.
Εντάσσεται σε μια ιδιαίτερη τάση της λογοτεχνίας, αλλά και του επιστημονικού κλάδου που τη μελετάει: στη σύμπραξη κοινωνικών και θετικών επιστημών. Τα «bioethics and medical issues» εμφανίζονται συχνά ως θεματικές εξέτασης λογοτεχνικών έργων.
Δεν θα επεκταθώ στο πλαίσιο της παγκόσμιας γραμματείας, αλλά θα αναφέρω ενδεικτικά παραδείγματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: η Αναγεννησιακή λογοτεχνία και οι πανδημίες καθώς και ο κύκλος του νεοελληνικού αισθητισμού με θέματα νευρώσεων ή σωματικής αρρώστιας.
Το Χωρίς πρόσωπο της Κατερίνας Μαλακατέ έχει μια δυναμική προσέγγισης με τη βοήθεια της βιοηθικής και της ιατρικής επιστήμης. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, πως περιορίζεται μόνο σε αυτήν την πρακτική – και εδώ έγκειται η σημασία και η διαχρονικότητα του βιβλίου.
Όλοι οι ήρωες αναζητούν το πρόσωπό τους
Μέσα από τέτοια θέματα, επεκτείνεται και σε κοινωνικά ζητήματα. Για παράδειγμα, μελετώντας τον Διονύση χωρίς και με πρόσωπο κατόπιν, η Μαλακατέ προσεγγίζει δύο διαφορετικές συνιστώσες που βασίζονται στην ίδια οπτική γωνία.
Εξετάζεται, ουσιαστικά, η διαμεσολαβημένη σχέση με το σώμα – η ειδική δηλαδή σχέση με τον εαυτό μας- αλλά παράλληλα, θίγεται και η πολιτισμική διάσταση σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα ενός ανθρώπου δίχως πρόσωπο. Δεν γίνεται να παραβλέψουμε και το γεγονός πως αυτές οι ερμηνευτικές οδοί αποκτούν από ένα σημείο και μετά φιλοσοφικές συνιστώσες.
Η Μαλακατέ δεν μελετάει μόνο τον Διονύση μέσα από την αγχώδη διαδρομή αναζήτησης προσωπικότητας αλλά καταλήγει να βάζει σε αυτόν τον δύσκολο δρόμο και τους υπόλοιπους ήρωες. Η μητέρα του Διονύση, η Μάνια, η σύζυγος του άνδρα που έδωσε το μεταμοσχευμένο πρόσωπο, όλοι τους προσπαθούν να βρουν τη δική τους προσωπικότητα, ενώ έχουν ήδη πρόσωπο.
Άρα, τίθεται ένα βαθύτατο ερώτημα: επειδή έχουμε πρόσωπο σημαίνει πως έχουμε και προσωπικότητα;
Δεν είναι λίγοι οι φιλόσοφοι που εξέτασαν τη σχέση του σώματος με το πρόσωπο και την ταυτότητα. Ο Σωκράτης ταύτισε το σώμα με την ψυχή, ο Αριστοτέλης θεώρησε πως αυτά τα δύο διαφέρουν, ενώ ο John Locke μέσα από την ιστορία του βασιλιά και του τσαγκάρη, τόνισε πως αυτό που είμαστε υπερβαίνει το σώμα μας.
Όλοι οι ήρωες ψάχνουν το πρόσωπό τους, παλεύουν με τις ίδιες τους τις μνήμες. Ο Διονύσης δίχως πρόσωπο χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως πληγή, φρίκη προσωποποιημένη, μια μάσκα και μια σκιά. Άρα, σαν να μην έχει προσωπικότητα.
Όταν αποκτά, όμως πρόσωπο, έρχεται να μάς διευκρινίσει πως ακόμα και με αυτό δεν έχει εαυτό. Όπως, συμβαίνει και με τους υπόλοιπους ήρωες.
Μια προσέγγιση της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας
Πέραν όλων αυτών, η Μαλακατέ πραγματεύεται το όλο και πιο συχνό θέμα του καιρού μας, ότι «κάτι τρέχει με την [ελληνική] οικογένεια»*. Κατά κάποιον τρόπο, ανάμεσα στον Διονύση και στη μητέρα του αναπτύσσεται το σύνδρομο του Οιδίποδα, που περιορίζει τον ήρωα, τον καθιστά έως ένα σημείο άβουλο, και σίγουρα συμβάλλει στην απώλεια της προσωπικότητάς του (ακόμα και αν η προσωπικότητα ταυτίζεται με το πρόσωπο).
Πολλαπλά επίπεδα αφήγησης
Το Χωρίς πρόσωπο ξεχωρίζει και για τις διαφορετικές αφηγηματικές καταστάσεις: στην περίπτωση του Διονύση έχουμε είτε τριτοπρόσωπη αφήγηση είτε πρωτοπρόσωπη μέσα από τα κείμενα του blog του.
Σχετικά με τους δευτερεύοντες ήρωες έχουμε πρωτοπρόσωπη αφήγηση με την προσαρμογή γλωσσικού ιδιώματος που συμφωνεί με την μόρφωση και την κοινωνική θέση του καθενός.
Λόγω αυτής της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, επιμένω στην άποψη πως το Χωρίς πρόσωπο δεν είναι μόνο ένα βιβλίο για εκείνους που έχουν χάσει το πρόσωπό τους λόγω ατυχήματος. Είναι μια σπουδή για όλους εμάς που χάνουμε καθημερινά το πρόσωπο και την ταυτότητά μας στην πάλη της ζωής, αλλά:
«Στον πυρήνα μας μένουμε πάντα ίδιοι» (σ. 179).
*Η φράση προέρχεται από τον τίτλο της μελέτης του Δημήτρη Παπανικολάου σχετικά με ζητήματα της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας Κάτι τρέχει με την οικογένεια, Πατάκης.
–Εδώ μπορείτε να βρείτε το βιβλίο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, καθώς και πληροφορίες για την Κατερίνα Μαλακατέ. Επίσης, μπορείτε να επισκεφτείτε το ιστολόγιο που διατηρεί: http://diavazontas.blogspot.com/.
-Επίσης για όποιον ενδιαφέρεται για ζητήματα βιοηθικής σχετικά με τη μεταμόσχευση μπορεί να συμβουλευτεί την παρακάτω διατριβή: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/29716
-Η κύρια εικόνα του άρθρου είναι έργο της Henrietta Harris.