Στέλλα ΡάπτηΟι άνθρωποι τείνουν να θέλουν να κατηγοριοποιήσουν τον κόσμο γύρω τους όπως και τους καλλιτέχνες, τοποθετώντας τους σε κινήματα τέχνης.
Τα κινήματα τέχνης γεννιούνται μέσω μιας λογικής ιεραρχιών και ετικετοποίησης διάφορων πληροφοριών.
Είναι κάτι το οποίο μπορεί να διαπιστωθεί εύκολα μέσα από ένα παιχνίδι 20 ερωτήσεων, που όλοι λίγο ή πολύ έχουμε παίξει: “Είναι ένα πρόσωπο, τόπος ή κάτι;”
Η ίδια η μνήμη εξαρτάται από συσπειρωμένες, συνδεδεμένες ενώσεις. Αν ακούμε τη λέξη «ύπνος», θυμόμαστε άλλες λέξεις όπως «όνειρο» και «κρεβάτι».
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι συχνά σκεφτόμαστε την ιστορία της τέχνης και με αυτόν τον τρόπο, ομαδοποιώντας καλλιτέχνες από τον χρόνο, τον τόπο και το μέσο στο οποίο δουλεύουν σε διάφορα κινήματα τέχνης.
Ακούγοντας τον όρο ιμπρεσιονισμό ο πρώτος πίνακας που μας έρχεται στο μυαλό είναι Τα νούφαρα του Μονέ ή Οι λεωφόροι του Παρισιού από τον Πιζαρό.
Σε αντίθεση με τον όρο ρομαντισμό που μας φέρνουν μνήμες από τις τοπιογραφίες του Τέρνερ ή τον Μοναχικό περιπλανόμενο του Φρίντριχ.
Norham Castle, Sunrise c.1845 Joseph Mallord William Turner 1775-1851 Accepted by the nation as part of the Turner Bequest 1856 http://www.tate.org.uk/art/work/N01981
Η ιδέα για κινήματα τέχνης είναι ένα μοντερνιστικό σχήμα συνεχίζοντας να διαμορφώνει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για ανθρώπους που ζωγραφίζουν, κάνουν γλυπτά και performance.
Όπως συνέταξε πρόσφατα ο Pavel S. Pyś, επιμελητής εικαστικών τεχνών στο Walker Art Center στη Μινεάπολη της Μινεσότα:
«πρέπει συνήθως να περάσει χρόνος για να κατηγοριοποιήσουμε και να επισημάνουμε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή».
Τα κινήματα τέχνης είναι πιο χρήσιμα για μελετητές και μουσεία. Αυτό διότι προσπαθούν να κατανοήσουν τους καλλιτέχνες του παρελθόντος από ότι είναι για τους καλλιτέχνες του σήμερα.
Από τα μέσα του 20ού αιώνα, η ιδέα των κινημάτων τέχνης έχει διαβρωθεί, καθώς ο κόσμος της τέχνης έχει γίνει όλο και περισσότερο εύθραυστος.
Η έννοια της κατηγοροποίησης καλλιτεχνών στην Αναγέννηση
Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης ξέχωρισε την ανωτερότητα των φλωρεντινών καλλιτεχνών το βιβλίο του Georgio Vasari, Lives of the Most Eminent Painters, Sculptors, and Architects (1550). Ομαδοποίησε τις βιογραφίες των καλλιτεχνών σε χρονολογικές ενότητες που αποκάλυψαν τη σταδιακή πρόοδο που έκαναν τα στοιχεία της Αναγέννησης με την πάροδο του χρόνου.
Καλλιτέχνες όπως ο Paolo Uccello και Filippo Brunelleschi πρωτοστάτησαν στη χρήση της γραμμικής προοπτικής στις αρχές του 1400, πάνω στην οποία έχτισαν οι διάδοχοί τους Ραφαήλ, Λεονάρντο Ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος.
Αν και ο Vasari δεν έβαλε ρητά τους καλλιτέχνες σε διαφορετικά κινήματα τέχνης, έθεσε τις βάσεις για τους μελλοντικούς ιστορικούς τέχνης. Αυτοί προσπάθησαν να κατανοήσουν τους καλλιτέχνες μέσω των κοινωνικών τους δικτύων και των αισθητικών γραμμών.
Η περίοδος του Διαφωτισμού
Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, ο γερμανός Johann Joachim Winckelmann πρωτοστάτησε στον τομέα της ιστορίας της τέχνης, καθώς ήταν θερμός υποστηρικτής της αρχαίας ελληνικής αισθητικής και αυτό επηρέασε στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη Νεοελληνική τέχνη.
Ο Jacques-Louis David ζωγράφισε σκηνές από την ελληνική και τη ρωμαϊκή ιστορία, όπως Ο όρκος του Ορατίου (1784) και Ο θάνατος του Σωκράτη (1787).
Στην Αποκατάσταση του Ομήρου (1827), ο Jean-Auguste-Dominique Ingres ζωγράφισε τον κλασικό συγγραφέα.
Εμφανίζεται να περιβάλλεται από άλλους διάσημους Έλληνες και Ρωμαίους ποιητές, όπως ο Βιργίλιος και η Σαπφώ.
Είναι χρήσιμο να σκεφτόμαστε τον Ingres και τον David ως μέλη του Νεοκλασικισμού!
Σε αυτό οι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες υιοθέτησαν τις αξίες του Διαφωτισμού που εκείνη την περίοδο είχαν κατακλύσει την ήπειρο. Ωστόσο, η ιδέα του κινήματος οδηγεί στις ατομικές διαφορές μεταξύ των καλλιτεχνών.
Ο Ingres τόλμησε να κινηθεί σε μια πιο ρομαντική, αισθησιακή κατάσταση, όταν δεν ζωγράφιζε για τις κρατικές επιτροπές:
Η ιδέα ενός “κινήματος”, λοιπόν, μπορεί να είναι πολύ πιο εύχρηστη για την κατανόηση ομάδων ζωγραφικής παρά για την κατανόηση των ατομικών ιδεών και πρακτικών ενός καλλιτέχνη.
Τα κινήματα τέχνης στον 19ο και 20ό αιώνα
Η παραπάνω λογική δύναται να είναι χρήσιμη στην παρακολούθηση των μεταβαλλόμενων κοινωνικών αξιών.
Για παράδειγμα:
- ο ρομαντισμός επαναστάτησε ενάντια στην υγιή τάξη του νεοκλασικισμού και
- στη συνέχεια ο ρεαλισμός επαναστάτησε εναντίον του ρομαντισμού.
Η λογική της καλλιτεχνικής προόδου άρχισε να χάνει την ισορροπία της γύρω στα μέσα του 20ού 
αιώνα, όταν οι ζωγράφοι όπως ο Τζάκσον Πόλοκ και Barnett Newman προσπάθησαν να δώσουν ένα τέλος στην πειθαρχεία και στις αρχές που την κατέκλυζαν.
Αν τόσοι πολλοί καλλιτέχνες συνέχιζαν να προάγουν τη ζωγραφική προς μια κατεύθυνση, υποθέτουμε ότι τότε θα έπρεπε να καταλήξουμε σε μια ολόκληρη προσπάθεια.
Στην ιστορία της τέχνης θεωρούνται και οι δυο ζωγράφοι σημαντικοί στο κίνημα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού.
Οι καμβάδες του Pollock απαρτίζονται από ταραχώδες πιτσιλιές χρωμάτων διασκορπισμένες σε όλο το ζωγραφικό χώρο, σε αντίθεση με τους καμβάδες του Newman οι οποίοι είναι μονοχρωματικοί με αυστηρές γραμμές και όρια.
Σ’ αυτήν την περίπτωση, η ιδέα για τα κινήματα τέχνης είναι χρήσιμη ώστε να μπορέσουμε να καταλάβουμε τι πιστεύουν αυτοί οι καλλιτέχνες.
Ωστόσο, αποτυγχάνει στο να αντιληφθεί κανείς αυτές τις αντίθετες προσεγγίσεις στα ίδια προβλήματα.
Από την άλλη πλευρά, οι καλλιτέχνες σε όλη την ιστορία έχουν αξιοποιήσει τη δύναμη των κατηγοριοποιήσεων με τη συσπείρωση και την ανάπτυξη δικών τους δελτίων.
Φουτουρισμός και υπερρεαλισμός
Το 1909, ο Ιταλός ποιητής Filippo Tommaso Marinetti δημιούργησε το μανιφέστο του φουτουρισμού, υποστηρίζοντας τον κίνδυνο, την επιθετικότητα και την ταχύτητα στην τέχνη:
«Η τέχνη δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο παρά βία, σκληρότητα και αδικία».
Το φουτουριστικό κίνημα, που θεωρείται συχνά ένα από τα πρώτα κινήματα του 20ού αιώνα, υπέκυψε τελικά στη φασιστική πολιτική. Η προπαγάνδα του υποβάθμιζε το έργο όλων των εμπλεκόμενων καλλιτεχνών.
Οι σουρεαλιστές έχουν ξεπεράσει πολύ καλύτερα τις ιδιοτροπίες της ιστορίας. Με τη δημοσίευση του Σουρεαλιστικού Μανιφέστου το 1924, ο André Breton έδωσε στον κόσμο ένα όνομα για τις αισθητικές αρχές.
Αρχές στις οποίες καλλιτέχνες όπως ο Man Ray, Kurt Seligmann, Max Ernst, Leonora Carrington, θήτευσαν.
Με την ζωγραφική και τη φωτογραφία τους, αντέδρασαν στον κατακερματισμένο κόσμο γύρω τους και επέκριναν την αυξανόμενη βία που τελικά οδήγησε πολλούς από αυτούς να εγκαταλείψουν την Ευρώπη.
Με τη δημιουργία του σουρεαλιστικού κινήματος, πήραν τον έλεγχο των αφηγήσεων γύρω από το έργο τους και δημιούργησαν ένα παγκόσμιο δίκτυο που τους επέτρεψε να ξεφύγουν από τις καταστροφές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Περισσότερα για το μανιφέστο υπερρεαλισμού μπορείτε να δείτε εδώ!
Σήμερα η έννοια σχετικά με τα κινήματα τέχνης έχει χάσει σημαντική από την ισχύ της.
Στις ΗΠΑ, μια πληθώρα από νέες αισθητικές και θεωρητικές προσεγγίσεις της τέχνης οδήγησαν τα κινήματα τέχνης σε αποδυνάμωση.
Τη δεκαετία του 1960 με 70 ο μινιμαλισμός, ο φεμινισμός, η περφόμανσς – happenings αντικαθιστούν την ιδέα ενός κυρίαρχου τρόπου δημιουργίας τέχνης σε εθνικό επίπεδο.
Με μια ματιά στους διεθνείς καλλιτέχνες αναγνωρίζουμε τις γεωγραφικές υποθέσεις και τους περιορισμούς των κινημάτων της τέχνης. Πρόκειται για προϊόν της δυτικής σκέψης, η οποία έχει προνομιούχο έργο σε ολόκληρη τη Δύση.
Πιο πρόσφατα, ο Βρετανός κριτικός Άλαν Κίρμπι πρότεινε ότι ακόμη και οι ιδέες του Κράουζ παραμένουν. Στο άρθρο του 2006 «The Death of Postmodernism and Beyond» υποστηρίζει την παραπάνω θέση του.
Το επιχείρημα του Κίρμπι υποδηλώνει ότι είναι αδύνατο να αποσυνδεθεί η αισθητική και η πολιτική, καθώς αλλάζουν οι γεωπολιτικές μας εντάσεις, η τέχνη, η κριτική και οι αντιλήψεις για τα “κινήματα”.
Οι καλλιτέχνες συνεχίζουν να απομακρύνονται από τις κατηγορίες που δημιούργησε η ιστορία της τέχνης – μια πολιτική προσπάθεια από μόνη της.
“Η επισήμανση ενός έργου τέχνης με τον ένα ή τον άλλο τρόπο υποχρεώνει αναπόφευκτα να του συνταγογραφεί μια ιδιαίτερη παράδοση, σειρά προσδοκιών και πεδίο δυνατοτήτων”, γράφει ο Πύσ.
“Αποκτήσαμε τα μέγιστα από καλλιτέχνες των οποίων τα έργα αρνούνται και αμφισβητούν τα όρια που εμείς (επιμελητές, ιστορικοί, ακροατές) προσπαθούμε να τους δώσουμε”.
