Ινώ ΚωνσταντοπούλουΈνα αφιέρωμα σε μια ξεχωριστή τέχνη της Ιαπωνίας που ίσως δε γνώριζες.
Εφήμερο είναι ό,τι έχει σύντομη διάρκεια, ό,τι περνά γρήγορα. Και κάπου εδώ κρύβεται ένα παράδοξο. Παρά τη μελαγχολική διάθεση που αφήνει η συγκεκριμένη λέξη, συνηθίζουμε να τη χρησιμοποιούμε για να προσδιορίσουμε αφηρημένες έννοιες που -έστω και πρόσκαιρα- μας προκάλεσαν χαρούμενα συναισθήματα.
Εφήμερη δόξα, εφήμερη ευτυχία, εφήμερη αγάπη. Σχεδόν καθόλου το αντίθετο. Ίσως γιατί ο χρόνος δε μας αγγίζει όταν είμαστε χαρούμενοι αλλά αρχίζουμε να τον μετράμε όταν παύουμε να είμαστε.
Σε μια απόπειρα του ανθρώπου να διατηρήσει όλες εκείνες τις στιγμές βραχύβιας ευτυχίας, γεννιέται η επιθυμία του να τις οπτικοποιήσει. Αυτή η ανθρώπινη επιθυμία φαίνεται πως έγινε η έμπνευση για τη δημιουργία των Ουκίγιο-ε, των ιδιαίτερων έργων ξυλογραφίας και ζωγραφικής από την Ιαπωνία, που η ονομασία τους μεταφράζεται ως «εικόνες από τον εφήμερο κόσμο».
Η ιαπωνική τέχνη -και πιο συγκεκριμένα, η ξυλογραφία- έχει τις ρίζες της στην Κίνα. Κατάφερε, ωστόσο, να προσαρμοστεί σε τέτοιο βαθμό στα ήθη και τα έθιμα της Ιαπωνίας, ώστε κατά την περίοδο Έντο (1603-1868) να αποκτήσει αυτονομία και να θεωρείται σήμερα μια από τις πιο εμβληματικές εκφράσεις του ιαπωνικού πολιτισμού.
Τι πυροδότησε την ξαφνική άνθηση των Ουκίγιο-ε;
Ύστερα από μια μακρά σειρά πολιτικών αναταραχών, ο 17ος αιώνας είδε το Έντο (σημερινό Τόκυο) να γίνεται το κέντρο των κοινωνικών εξελίξεων της χώρας. Η τάξη των εμπόρων, οικονομικά ευεργετημένη από τη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης, εντρύφησε στον ανάλαφρο τρόπο ζωής που προσέφεραν ορισμένες συνοικίες γύρω από το θέατρο, τους οίκους ανοχής και τα τεϊοποτεία.
Αυτές οι συνοικίες των τέρψεων, με πιο γνωστή τη Γιοσιουάρα, αναδείχθηκαν σύντομα σε σημεία συνάντησης για όλες τις κοινωνικές ομάδες. Οι καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων, που διασκέδαζαν από τις εμπειρίες τους με τους ηθοποιούς και τις γκέισες, έγιναν τα θέματα με τα οποία οι καλλιτέχνες της εποχής δημιούργησαν τα πρώτα Ουκίγιο-ε.
Αν και προορίζονταν για αφίσες με σκοπό τη διαφήμιση των συνοικιών, ενθουσίασαν με την αισθητική τους το ευρύ καταναλωτικό κοινό. Η αυξημένη ζήτηση προκάλεσε και την αύξηση της παραγωγής τους, η οποία κατέστη εφικτή κυρίως μέσω της ξυλογραφίας. Μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, κάθε σπίτι στην Ιαπωνία είχε στην κατοχή του τουλάχιστον ένα Ουκίγιο-ε.
Και ποια ήταν τα θέματα των «εικόνων από τον Εφήμερο Κόσμο»;
Η ζωή στις συνοικίες των τέρψεων -στον εφήμερο κόσμο, όπως αλλιώς τις αποκαλούσαν- ήταν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Τα πορτραίτα των ηθοποιών του θεάτρου kabuki και των παλαιστών sumo, ανθρώπων που ψυχαγωγούσαν και διασκέδαζαν τον κόσμο, ήταν ανάρπαστα. Ανάλογο ενθουσιασμό δέχονταν και τα ερωτικά σούνγκα μέχρι την απαγόρευσή τους τη δεκαετία του 1840.
Όπως και στη δυτική τέχνη, ένα από τα πιο προσφιλή θέματα των Ουκίγιο-ε ήταν η γυναικεία ομορφιά. Εταίρες, γκέισες αλλά και απλές γυναίκες γοήτευαν τους ζωγράφους με τις στωικές εκφράσεις και τη χάρη τους, που τις αναπαριστούσαν σε στιγμές χαλάρωσης. Δημοφιλείς συνήθιζαν, επίσης, να είναι και οι σκηνές από την ιστορία και τη μυθολογία της Ιαπωνίας.
Η απεικόνιση των στοιχείων της φύσης αποτελεί μεγάλο μέρος της ιαπωνικής τέχνης και οι καλλιτέχνες αποτύπωσαν εικόνες απίστευτης ομορφιάς και ρεαλισμού από τη χλωρίδα και την πανίδα της χώρας τους. Στην πορεία, βέβαια, τα τοπία από τα ταξίδια άρχισαν να γίνονται τόσο περιζήτητα, που καθιερώθηκαν ως το πιο αναγνωρίσιμο μοτίβο των Ουκίγιο-ε.
Ποια ήταν η διαδικασία για τη δημιουργία των Ουκίγιο-ε;
Τα Ουκίγιο-ε ξεκίνησαν ως μονόχρωμα σχέδια από μαύρο μελάνι (sumi) σε πίνακες ζωγραφικής. Καθώς, όμως, οι χρωστικές ουσίες από τη φύση αξιοποιήθηκαν και ο αριθμός των διαθέσιμων χρωμάτων άρχισε να αυξάνεται, οι πίνακες έγιναν αρκετά πολύπλοκοι για να καλύψουν τη ζήτηση του κοινού.
Για το λόγο αυτό, οι καλλιτέχνες στράφηκαν στη μέθοδο της ξυλογραφίας. Η ξυλογραφία, αν και έλυνε οριστικά το πρόβλημα της ακρίβειας στην αναπαραγωγή της επιθυμητής εικόνας, ήταν μια συλλογική τέχνη που απαιτούσε την άψογη συνεργασία μιας ομάδας διαφόρων καλλιτεχνών. Υπήρχαν, παρόλα αυτά, και εκείνοι που αναλάμβαναν εξ’ ολοκλήρου τη διεκπεραίωση ενός Ουκίγιο-ε.
Αρχικά, ο ζωγράφος σχεδίαζε την εικόνα σ’ ένα είδος λεπτού χαρτιού, το washi. Στη συνέχεια, το washi επεκολλούτο σε μια ξύλινη επιφάνεια, πάνω στην οποία ο ξυλογλύπτης χάραζε το αρχικό σχέδιο.
Έπειτα, ο τυπογράφος χρησιμοποιούσε το ξύλινο ανάγλυφο, όπως μια σφραγίδα, και τύπωνε τα χρώματα διαδοχικά σε έναν καμβά. Τέλος, ο εκδότης αναλάμβανε την προώθηση του ολοκληρωμένου έργου στην αγορά.
Αν το έργο αποκτούσε μεγάλη απήχηση, τότε ο καλλιτέχνης χρησιμοποιούσε το ήδη έτοιμο ανάγλυφο και επαναλάμβανε απλώς το στάδιο της τύπωσης. Έτσι, η ανάμιξη του ζωγράφου και του ξυλογλύπτη δεν ήταν απαιτούμενη και το Ουκίγιο-ε αναπαραγόταν με ταχύτητα και με ακρίβεια.
Καλλιτέχνες που ξεχώρισαν:
Χισικάουα Μαρουνόμπου (1618-1694): Ο καλλιτέχνης που έκανε δημοφιλή τα Ουκίγιο-ε. Ένας εικονογράφος με ευρεία γκάμα έργων, ο Μαρουνόμπου ανέπτυξε μια τεχνοτροπία που τα επόμενα χρόνια επηρέασε πολλούς καλλιτέχνες.
Σουζούκι Χαρουνόμπου (1725-1770): Ήταν ένας πρωτοπόρος καλλιτέχνης, καθώς το 1765 υπήρξε ο πρώτος που κατάφερε να δημιουργήσει Ουκίγιο-ε με περισσότερα από δέκα χρώματα (τα λεγόμενα Νισίκι-ε) σε μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων.
Ουταμάρο (1753-1806): Έγινε γνωστός μέσα στη δεκαετία του 1790 για τον ιδιαίτερο τρόπο που ζωγράφιζε τις γυναίκες. Ο Ουταμάρο πειραματίστηκε με διάφορες τεχνικές, ώστε να αναδείξει ανεπαίσθητες λεπτομέρειες στα χαρακτηριστικά και τις εκφράσεις των ανθρώπων κάθε κοινωνικής τάξης. Το έργο του έγινε πολύ αγαπητό στην Ευρώπη το 19ο αιώνα και ειδικότερα στη Γαλλία.
Σαράκου: Εμφανίστηκε ξαφνικά το 1794 για να εξαφανιστεί με τον ίδιο τρόπο το 1795. Ο αινιγματικός Σαράκου δημιούργησε δυναμικά πορτραίτα των ηθοποιών του θεάτρου kabuki, δίχως τη διάθεση να τα ωραιοποιήσει. Μέχρι και σήμερα, η πραγματική ταυτότητα του καλλιτέχνη παραμένει άγνωστη.
Χόκουσαϊ (1760-1849): Αυτοαποκαλούμενος ως «τρελός ζωγράφος», ο Χόκουσαϊ εδραίωσε το μοτίβο του τοπίου με τη σειρά «Οι 36 Όψεις του βουνού Φούτζι», στην οποία συμπεριλαμβάνεται το διάσημο «Μεγάλο Κύμα έξω από την Καναγκάουα». Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονα χρώματα και επικεντρώνεται στην καθημερινότητα των απλών ανθρώπων.
Χιροσίγκε (1797-1858): Θεωρείται ο τελευταίος μεγάλος καλλιτέχνης των Ουκίγιο-ε. Φημισμένος για τις ατμοσφαιρικές εικόνες από τα ταξίδια του, όπως η σειρά «Οι 53 Σταθμοί για το Τοκάιντο», ο Χιροσίγκε ενέπνευσε με τη δουλειά του την τέχνη των δυτικών χωρών. Μάλιστα, ο Βίνσεντ βαν Γκογκ ζωγράφισε πίνακες βασισμένους σε δύο έργα του.
Πώς τα Ουκίγιο-ε επηρέασαν τα καλλιτεχνικά κινήματα της Δύσης;
Πιστή στη σημασία του ονόματός της, η τέχνη των Ουκίγιο-ε δεν έμελλε να συνεχίσει για πάντα. Η ιαπωνική κοινωνία πέρασε το 19ο αιώνα σε μια νέα εποχή, στην οποία επιθυμούσε τον εκσυγχρονισμό σύμφωνα με τα πρότυπα των δυτικών χωρών. Την εποχή εκείνη, πολλά στοιχεία από την κουλτούρα απορρίφθηκαν ως απομεινάρια του παρελθόντος.
Το άνοιγμα των συνόρων, όμως, αποδείχθηκε καθοριστικό καθώς η αλληλεπίδραση της Ιαπωνίας με τα άλλα κράτη έφερε ξανά στο προσκήνιο τα Ουκίγιο-ε και μια νέα τάση στις τέχνες δημιουργήθηκε, αυτή τη φορά από την πλευρά της Δύσης.
Η τάση του Ιαπωνισμού (από το γαλλικό Japonisme) επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την καλλιτεχνική πορεία σπουδαίων ζωγράφων όπως ο Κλοντ Μονέ, ο Βίνσεντ βαν Γκογκ και ο Ανρί ντε Τουλούζ-Λοτρέκ, βάζοντας τα θεμέλια για την ανάπτυξη των κινημάτων του Ιμπρεσιονισμού και της Αρτ Νουβό.
Κάπως έτσι, το πνεύμα μιας ξεχασμένης τέχνης από την Ιαπωνία, που αγαπούσε να αποτυπώνει τις φευγαλέες χαρές της ζωής, συνεχίστηκε, διαμορφώνοντας παράλληλα τη σύγχρονη καλλιτεχνική αντίληψη της Ευρώπης και της Αμερικής.
Ταξίδι στην Ιαπωνία: 9 πράγματα που μου έμειναν για πάντα χαραγμένα!
- Μόνο τα ονόματα του ζωγράφου και του εκδότη αναγράφονταν πάνω στα Ουκίγιο-ε.
- Τα Ουκίγιο-ε είναι πολύ ευαίσθητα όταν εκτίθενται στο φως και τα χρώματά τους τείνουν να ξεθωριάσουν. Για το λόγο αυτό, η προβολή τους στα μουσεία είναι περιορισμένης διάρκειας για το κοινό.
- Η αξία ενός Ουκίγιο-ε είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων όπως: η φήμη του δημιουργού του, η κατάσταση στην οποία βρίσκεται το έργο, το πόσο σπάνιο είναι και αν πρόκειται για το πρωτότυπο. Μεγάλη αξία έχουν, επίσης, και τα υψηλής ποιότητας αντίτυπα του αρχικού έργου.
- Το Ιαπωνικό Μουσείο Ουκίγιο-ε στο Ματσουμότο διαθέτει 100.000 εκθέματα, ωστόσο πολλές από τις μεγαλύτερες συλλογές Ουκίγιο-ε βρίσκονται έξω από τα σύνορα της Ιαπωνίας. Ξεκινώντας τη συλλογή του το 1860, το Βρετανικό Μουσείο μετρούσε ήδη 70.000 έργα μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα. Η μεγαλύτερη συλλογή, που ξεπερνά τα 100.000 κομμάτια, βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης.
- Πολλοί ιστορικοί εικάζουν ότι τα Ουκίγιο-ε είναι πρόγονος των σημερινών manga (ιαπωνικών κόμικ).