Άρτεμις ΜόσχουΑδιαμφισβήτητα, υφίστανται πολλές και διαφορετικές κατηγορίες γυναικών. Αξίζει βεβαίως να αναφερθούν, εκείνες που με τα λόγια και το έργο τους, κατάφεραν να σηματοδοτήσουν την εποχή τους.
Υπάρχουν κάποια βιβλία που η ανάγνωσή τους δεν είναι μια επιφανειακή απόλαυση. Δεν είναι μια εφήμερη ασχολία τις ημέρες των διακοπών ή των ωρών που αποφασίζει κάποιος να χαλαρώσει από την καθημερινότητα. Είναι αναγνώσματα-σταθμοί, με βαθύτερα νοήματα και μηνύματα που θα αναδυθούν αργότερα στην επιφάνεια.
Κάτι τέτοια βιβλία είναι εκείνα των γυναικών συγγραφέων. Δεν είμαι προκατειλημμένη λόγω του φύλου μου, αλλά είμαι βέβαιη πως πολλοί αναγνώστες έχουν ταυτιστεί, λυπηθεί, συγκλονιστεί, μέσα από τις σελίδες των βιβλίων τους. Βιβλία που αμφισβήτησαν τον δυτικό λογοτεχνικό κανόνα και άλλαξαν την εικόνα της ιστορίας της δυτικής λογοτεχνίας, που αγωνίστηκαν ενάντια στο κατεστημένο, που υπήρξαν πρωτοποριακά και καινοτόμα για την εποχή που συντέθηκαν και που υποστήριξαν το γυναικείο πνεύμα και το φεμινισμό.
Μεγάλη ευθύνη γι’ αυτή την αυξανόμενη παραγωγή έργων γυναικών λογοτεχνών, πρέπει να αποδοθεί στην εισαγωγή όλο και περισσότερων γυναικών στην εκπαίδευση και στη θεσμοποίηση των γυναικείων σπουδών, με τον εντοπισμό, την ανακάλυψη, τη μελέτη και την ανάδειξη γυναικείων κειμένων και άλλων εκφάνσεων της γυναικείας εμπειρίας.
Δεν επιθυμώ, ωστόσο να εμμείνω στο φαινόμενο του λογοτεχνικού φεμινισμού, ούτε να αναλύσω τις διάφορες πτυχές κι επιδράσεις του. Αντιθέτως, θεωρώ πως αξίζει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις ίδιες τις γυναίκες συγγραφείς. Τις γυναίκες που παρά τις αντίξοες συνθήκες, την κατακραυγή, την περιφρόνηση, κατόρθωσαν να προσφέρουν στη λογοτεχνία έργα διαχρονικά, με βαθύτατα νοήματα και μεγάλη αξία.
Πολύ σημαντικό έργο έχει προσφέρει με τα δημιουργήματά της η διεθνούς φήμης συγγραφέας, Virginia Wolf. Πρωτοπόρος και ανατρεπτική, από την αρχή της συγγραφικής της πορείας επιμένει ότι η εμπειρία του αποκλεισμού από τα ακαδημαϊκά κι εκπαιδευτικά ιδρύματα αφενός, και η οικονομική εξάρτηση αφετέρου, καταβάλλουν συστηματικά το ηθικό των γυναικών. Επίσης αναφέρθηκε στην έλλειψη ισότητας ανδρών και γυναικών στο πλαίσιο του γάμου. Το παράδειγμά της ήταν ο γάμος των γονέων της, τον οποίο χρησιμοποίησε ως βάση στο μυθιστόρημά της, τo “Τhe Lighthouse”.
Εμπνευσμένο από μια φίλη και κρυφή της αγαπημένη, Vita Sackville-West, εκδίδεται η μυθοπλαστική βιογραφία “Orlando”, ένα αρκετά αμφιλεγόμενο έργο, με πρωτοποριακό για την εποχή του περιεχόμενο. Η Virginia Wolf δεν επιχειρεί να ξεφύγει από το δίπολο άνδρας-γυναίκα, αλλά αντίθετα το απορρίπτει, θεωρώντας το ως μέσο περιορισμού της γυναικείας φύσης. Ένδειξη αποτελεί το γεγονός ότι ο ήρωας του μυθιστορήματος Orlando διαρκώς μετασχηματίζεται ως προς το φύλο του. Στο έργο “Ένα δικό σου δωμάτιο” αναφέρει ότι, ιστορικά, η ανισότητα στην αντιμετώπιση των γυναικών αποτελεί εμπόδιο στο να εκφραστούν, τόσο προφορικά όσο και λογοτεχνικά.
Ως προς την περίπτωση της Simone de Beauvoir, γυναίκας που αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των γυναικών και το φεμινισμό, το σημαντικότερο ίσως έργο της, “Το δεύτερο φύλο” στηλιτεύει τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, για τα αισθήματα κατωτερότητας που εμφυσούν στις γυναίκες με τα ιδανικά τους. Σε αυτό το κείμενο, η Beauvoir υποστηρίζει τη ρηξικέλευθη θέση ότι «δεν γεννιέσαι γυναίκα, αλλά γίνεσαι», μέσω της οποίας έβαλε τις βάσεις για τη θεωρία της κοινωνικής κατασκευής του φύλου, υποστηρίζοντας πως η φύση του κάθε ανθρώπου είναι κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένη.
Ένα άλλο ζήτημα που θέτει η συγγραφέας στο βιβλίο της είναι πως η κατηγορία «γυναίκα» δεν έχει υπόσταση, καθώς αποτελείται βασικά από μια προβολή ανδρικών φαντασιώσεων, αλλά και φόβων. Μέσω των καινοτόμων απόψεών της, κατόρθωσε να επηρεάσει το μυαλό και τη συμπεριφορά όχι μόνο των γυναικών, αλλά και μιας ολόκληρης εποχής.
Ας περάσουμε, όμως, στη σύγχρονη εποχή και σε μια πιο σύγχρονη, για τα δεδομένα μας, συγγραφέα. Η Elena Ferrante, μάς μιλά για τις γυναίκες, για μια κοινωνία που συνεχώς αλλάζει, άσχετα με το αν εξελίσσεται, για τις ανθρώπινες σχέσεις και τέλος για μια γυναικεία φιλία που χτίζεται μέσα από δυσμενείς καταστάσεις και δοκιμάζεται με το πέρασμα του χρόνου. Οι πρωταγωνίστριες της Ferrante είναι αυστηρά γυναικείας φύσης, με προβληματισμούς, έρωτες και πνευματικές αναζητήσεις. Γυναίκες που βιώνουν προβλήματα και περιορισμούς, που βρίσκονται σε αδιέξοδα, που αγωνιούν. Γυναίκες ωστόσο που δεν παραιτούνται.
Η Ferrante έρχεται, λοιπόν, να υπενθυμίσει τι σημαίνει γυναίκα, ή τουλάχιστον να προβληματιστεί πάνω στη γυναικεία ταυτότητα, και να θίξει θέματα διαχρονικά, που απασχολούν την κοινωνία από τις απαρχές τις μέχρι και σήμερα. Από το ζήτημα της πατριαρχικής οικογένειας, από τις δεισιδαιμονίες, θρησκευτικού περιεχομένου ή μη, από τη μοιρολατρία που καθιστά τη γυναίκα θύμα του ίδιου της του φύλου, αλλά και από τον ρόλο της κοινωνικής καταγωγής ή της πολιτικής θέσης της, διερωτάται, προβληματίζεται, εξερευνά. Η συγγραφέας θέλει να επαναπροσδιορίσει ρόλους, θεωρίες και αναγνώσματα που αφορούν τη γυναικεία ταυτότητα, μέσα από τους χαρακτήρες των ηρωίδων της.
Από τον κατάλογο δε θα μπορούσε να λείπει και ένα λαμπρό παράδειγμα από την ελληνική επικράτεια. Μιλώ για την πρώτη διάσημη Ελληνίδα φεμινίστρια, Καλλιρρόη Παρρέν, η οποία με τα γραπτά και τη δραστηριοποίησή της άλλαξε τον τρόπο που συνήθιζαν να αντιμετωπίζονται οι γυναίκες. Η ίδια ήταν δημοσιογράφος κι εκδότρια, και όλα της τα άρθρα, δοκίμια ή μυθιστορήματα είχαν ως κεντρικό άξονα τη θέση και τα προβλήματα της γυναίκας.
Η Παρρέν ήταν μια γυναίκα αγωνίστρια. Δεν υποστήριζε τις γυναίκες βρίσκοντας διέξοδο μόνο στις συγγραφικές τις απόπειρες, αλλά υποστήριζε ενεργά την ανάγκη εξίσωσής τους με το ανδρικό φύλο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η είσοδος των γυναικών στην εκπαίδευση, στη δυνατότητα να λάβουν πανεπιστημιακή παιδεία, μετά από δικά της διαβήματα. Παρά τις εισηγήσεις και τους αγώνες πολλών γυναικών, αυτό το τεράστιο βήμα έγινε χάρη στις πιέσεις της ίδιας. Υπέρμαχος των φεμινιστικών προβληματισμών, δραστηριοποιημένη και πολυγραφότατη, αποτέλεσε αιτία μεγάλης προόδου της γυναικείας φύσης στα ελληνικά δεδομένα, αφυπνίζοντας τις συνειδήσεις των γυναικών της τότε εποχής.
Η λογοτεχνία θεωρείται, στην πλειονότητά της, ότι έχει τη δύναμη να διδάσκει και να επηρεάζει τους αναγνώστες, δημιουργώντας ισχυρές εικόνες και πρότυπα προς μίμηση τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες. Γυναίκες συγγραφείς κατόρθωσαν να παραγάγουν μεγάλη έκταση έργων, υποστηρίζοντας τη γυναικεία φύση και στηλιτεύοντας το κατεστημένο της τότε εποχής. Γυναίκες που με τα λόγια τους κατάφεραν να επηρεάσουν, να συγκινήσουν και να κινητοποιήσουν γενιές γυναικών. Κυρίως, όμως, γυναίκες που δε διστάζουν να ανταποκριθούν και να παρέμβουν σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα που απασχολούν την εποχή τους.
Φεμινισμός: η αρχή του πιο γυναικείου κινήματος στην ανθρώπινη ιστορία