Άρτεμις ΜόσχουΈνα κείμενο-προβληματισμός σχετικά με την επιρροή από τα ψηφιακά μέσα στα παιδιά της νέας γενιάς.
Η εποχή μας είναι πλέον ταυτόσημη με τον κατακλυσμό των ψηφιακών μέσων και γενικότερα της τεχνολογίας. Όλο και περισσότερα τεχνολογικά επιτεύγματα εδραιώνουν την κυριαρχία τους, ενώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εμφανίζονται σχεδόν σε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής.
Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, τα παιδιά από τη στιγμή της γέννησής τους βρίσκονται περιτριγυρισμένα από τις ψηφιακές συσκευές. Πόσοι έχουμε παρατηρήσει πως κάποιο παιδάκι, είτε από το οικογενειακό μας περιβάλλον είτε όχι, χειρίζεται καλύτερα τα ψηφιακά μέσα καλύτερα κι από τους ενήλικες; Πλέον ο μεγαλύτερος αριθμός των παιδιών σε μικρή ηλικία διαθέτει το δικό του κινητό τηλέφωνο, του οποίου γρήγορα γίνεται άριστος χρήστης λόγω της ενασχόλησής του με τα υπόλοιπα ψηφιακά μέσα.
Εξάλλου, η παιδική ηλικία δεν αποτελεί μια σταθερή κατάσταση, αλλά μια κοινωνική κατασκευή. Με το πέρασμα του χρόνου μεταλλάσσεται, τοποθετημένη σε κοινή τροχιά με τις κοινωνικές αλλαγές που υφίστανται ανά γενιά. Τα παιδιά κάθε γενιάς εισέρχονται σε ένα νέο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον από τη στιγμή της γέννησής τους, και προσαρμόζονται ανάλογα στα νέα δεδομένα που έχουν διαμορφωθεί.
Τα παιδιά αυτά της νέας, κατακλυσμένης από τα τεχνολογικά επιτεύγματα γενιάς, εκπαιδεύονται σε περιβάλλοντα-φορείς τεράστιου όγκου πληροφοριών. Μεγαλώνουν και αναπτύσσονται μπροστά σε μια οθόνη (υπολογιστή, τηλεόρασης, κινητού, ηλεκτρονικών παιχνιδιών). Γίνεται λόγος πλέον δηλαδή για έναν… πολιτισμό της οθόνης, ο οποίος προσελκύει και καθηλώνει το μεγαλύτερο μέρος των παιδιών με το πολυδαίδαλο περιεχόμενό του.
Προτού ακόμα αποκτήσουν κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις, τα παιδιά έρχονται σε επαφή με τα ψηφιακά μέσα και κυρίως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα οποία απορροφούν ένα μεγάλο μέρος του χρόνου και της ενέργειάς τους, βομβαρδίζοντάς τα με εκατοντάδες χιλιάδες ψηφιακές εικόνες και ερεθίσματα.
Με τόσες ριζικές αλλαγές και ρηξικέλευθες καινοτομίες στον τομέα της τεχνολογίας, οι εμπειρίες των παιδιών και τα ενδιαφέροντά τους μεταβλήθηκαν σημαντικά. Ζώντας και μεγαλώνοντας μέσα σε ένα κατά κύριο λόγο ψηφιακό πλαίσιο, διαμορφώνουν ανάλογα την προσωπικότητά τους, τα θέλω και τις απαιτήσεις τους.
Το νέο ψηφιακό περιβάλλον αυτό δημιούργησε νέα δεδομένα και στον τρόπο επεξεργασίας των πληροφοριών από την πλευρά των παιδιών της νέας γενιάς. Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, ο εγκέφαλος, ιδιαίτερα από την παιδική ηλικία, μεταβάλλεται και οργανώνει τη λειτουργία του διαφορετικά, ανάλογα με τα ερεθίσματα που προσλαμβάνει από το εξωτερικό περιβάλλον. Κοινώς, ο εγκέφαλος του καθενός διαμορφώνεται ανάλογα με τα δεδομένα που εισέρχονται σε αυτόν.
Η αναδιασύνθεση αυτή του εγκεφάλου, ωστόσο, προκύπτει ύστερα από έντονη εστίαση της προσοχής για μερικές ώρες την ημέρα. Σας θυμίζει κάτι αυτό; Μα βέβαια, τα ψηφιακά μέσα και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια! Έτσι, ο εγκέφαλός τους προσαρμόζεται σύμφωνα με την ταχύτητα, τη διαδραστικότητα και τα λοιπά χαρακτηριστικά των ψηφιακών μέσων.
Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, τα παιδιά “εκπαιδεύουν” τον εγκέφαλό τους, ώστε να σκέφτεται με νέους τρόπους και να αποκτά μια διαφορετική δομή λειτουργίας. Συνεπώς, αποκτούν έναν υπερκειμενικό τρόπο σκέψης και την ικανότητα να κάνουν συνάψεις ταχύτερα. Η ασχολία των παιδιών με τα νέα μέσα συνεπάγεται πολυδιάστατη οπτική ικανότητα, αυξημένη ικανότητα αποκωδικοποίησης, καθώς και τη δυνατότητα πολλαπλής εστίασης της προσοχής.
Ας μην αγνοούμε πως τα ψηφιακά μέσα παραχωρούν παράλληλα στα παιδιά τη δυνατότητα για ενεργό συμμετοχή, ιδιαίτερα τα βιντεοπαιχνίδια και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν είναι απλοί παρατηρητές, αλλά με μερικά κουμπιά μπορούν να εισέλθουν στον εικονικό αυτό κόσμο, να πάρουν πρωτοβουλίες, αποφάσεις και να διευρύνουν τις προτιμήσεις τους. Το φανταστικό πλαίσιο, το χιούμορ, η τρομακτική αλλά παράλληλα απαγορευμένη πτυχή αυτών των νέων μέσων μονοπωλούν το ενδιαφέρον τους.
Προωθείται παράλληλα η συλλογική σκέψη και δράση αλλά και η αυτοέκφραση, εφόσον παραχωρείται στους νέους η ευκαιρία να αλληλεπιδράσουν με συνομηλίκους τους, αλλά και να ξεδιπλώσουν ευκολότερα ορισμένες πτυχές του εαυτού τους. Τα αισθήματα μοναξιάς που ενδεχομένως αισθάνονται καταπολεμούνται, εφόσον έχουν δίπλα τους, έστω και στον εικονικό κόσμο, άτομα με τα ίδια ενδιαφέροντα και προτιμήσεις, πράγμα το οποίο ευνοεί τις συναισθηματικές ανταλλαγές.
Μήπως όμως πίσω από την αίγλη των ψηφιακών μέσων ελλοχεύουν σημαντικοί κίνδυνοι, τόσο για το ίδιο το παιδί όσο και για το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο; Μάλλον. Φανταστείτε πόσο βλαβερό είναι για ένα παιδί το να βρίσκεται καθημερινά εκτεθειμμένο σε περιεχόμενο που δεν ανταποκρίνεται στο νεαρό της ηλικίας του. Πολλές φορές το περιεχόμενο αυτό απευθύνεται αυστηρά σε ενηλίκους.
Πλέον το παιδί αντιμετωπίζεται ως μικρογραφία του ενήλικα, οπότε η διαφύλαξη της παιδικής ηλικίας δεν αποτελεί πλέον προτεραιότητα. Ας θυμηθούμε άλλωστε ότι τα γούστα των παιδιών είναι καθολικά, δηλαδή όντας σε μια διαμορφωτική ηλικία και εκτεθειμμένα σε καθημερινή βάση στα ψηφιακά μέσα και κυρίως στην τηλεόραση, δεν έχουν έχουν κριτική σκέψη σε σχέση με το τι παρακολουθούν, αλλά αντιθέτως παρακολουθούν ό,τι τους κεντρίσει το ενδιαφέρον.
Ισχυρός παράγοντας γι’αυτή την απώλεια της παιδικότητας νοείται η βία, η βία των ηλεκτρονικών παιχνιδιών και των νέων ψηφιακών μέσων. Στον νέο αυτό ψηφιακό κόσμο ο καθένας είναι πιο ελεύθερος από ποτέ να παρενοχλεί τον άλλον, να τον εκφοβίζει, είτε τον ίδιο είτε τουλάχιστον την ψηφιακή σκιά του. Κρυμμένος πίσω από μια οθόνη, δε διστάζει να προκαλέσει ή να προσβάλλει, γνωρίζοντας πως είναι εν μέρει προστατευμένος πίσω από μια οθόνη. Τα φαινόμενα του cyber bullying ή αλλιώς του διαδικτυακού εκφοβισμού καθίστανται πλέον αχαλιναγώγητα, με δεκάδες θύματα στο πέρασμά τους.
Η βία αυτή όμως που ενέχουν τα νέα ψηφιακά μέσα ενέχει και άλλον έναν κίνδυνο, αυτόν της απώλειας της αθωότητας, της ζωντάνιας και της ελπίδας, χαρακτηριστικά τα οποία διαθέτει, ή μάλλον συνήθιζε να διαθέτει κάθε παιδάκι. Το παιδί δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως αυτόφωτη προσωπικότητα και ως μια υπόσταση που πρέπει να αντιμετωπιστεί με προσοχή και σεβασμό, αλλά ως εμπόρευμα προς κατανάλωση, ως ένα έρμαιο των αδυσώπητων πρακτικών των εταιρειών.
Εκμεταλλευόμενες το γεγονός ότι μόλις τώρα ξεκινά η διαδικασία της διάπλασης της προσωπικότητάς τους, οι εταιρείες των ψηφιακών μέσων τους «βομβαρδίζουν» με ερεθίσματα, διαστρεβλώνουν τα θέλω και τις απαιτήσεις τους, αγνοώντας το ευαίσθητο της ηλικίας τους, αντιμετωπίζοντας κάθε παιδί σαν ένα κομμάτι κρέας, το οποίο θυσιάζεται στο βωμό της ευμάρειας και του συμφέροντος.
Υφίστανται όμως και πολιτιστικοί κίνδυνοι από την αδιάκοπη επαφή των παιδιών με τα ψηφιακά μέσα; Βεβαίως. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται στα μέσα αυτά είναι υπεραπλουστευμένη, απαλλαγμένη από βαρύγδουπες εκφράσεις και σχήματα λόγου. Αντιθέτως χρησιμοποιούνται συντομεύσεις και μια υποβαθμισμένη ποιότητα γλώσσας, πράγμα το οποίο υπονομεύει ολόκληρη τη λεκτική άρθρωση. Τα παιδιά που έρχονται σε επαφή με αυτού του είδους την ψηφιακή γλώσσα αποκτούν… αντισώματα στην ορθή έκφραση της προφορικής γλώσσας, για να μην αναφέρω την αποχή τους από οτιδήποτε έχει σχέση με τη λογοτεχνία.
Το βιβλίο αντικαταστάθηκε από την τηλεόραση, τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και το tablet, ενώ πλέον το γνήσιο Ελληνόπουλο είναι ανίκανο να εκτιμήσει την αξία ενός λογοτεχνικού κειμένου, η οποία είναι ομόρροπη με την απόλαυση της ανάγνωσης.
Η προσπάθεια γονέων και δασκάλων να μυήσουν το παιδί στον κόσμο της λογοτεχνίας έχει μεταβληθεί πλέον σε μια αέναη μάχη. Ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας ισοπεδώνεται, θυσιάζεται στο βωμό της ευκολίας της ανάγνωσης, ενώ τα κλασικά έργα της λογοτεχνίας περνούν πλέον στην αφάνεια και στριμώχνονται σε ένα σκονισμένο ράφι.
Σε ποια μεριά όμως πρέπει να επιρριφθούν ευθύνες; Μπορούμε να κατηγορήσουμε αποκλειστικά τα νέα ψηφιακά μέσα για τον τρόπο που απορροφούν την προσοχή και το χρόνο των παιδιών; Ή να κατηγορήσουμε τα παιδιά και τους γονείς τους, για τη διαρκή επαφή με αυτά, που δεν αφήνει περιθώριο για ενασχόληση με τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής;
Η άποψή μου; Τίποτα απ’τα δύο. Η λύση λανθάνει πίσω από μία λέξη: ισορροπία. Ο τελικός μας στόχος πρέπει να είναι αυτή ακριβώς η κατάσταση, δηλαδή να ζούμε τη ζωή μας με τον πληρέστερο ανθρωπίνως δυνατό τρόπο, αξιοποιώντας το χρόνο κατά τον οποίο βρισκόμαστε συνδεδεμένοι στον ψηφιακό κόσμο και ενσωματώνοντας χρόνο χωρίς σύνδεση στην καθημερινότητά μας.