Γιάννης ΖαραμπούκαςΟι αληθινοί παράδεισοι είναι οι παράδεισοι που έχουν χαθεί.
-Μαρσέλ Προυστ
Ο Μαρσέλ Προυστ ήταν Γάλλος συγγραφέας, φιλόσοφος κι ένας από τους καλύτερους κριτικούς λογοτεχνίας της εποχής του. Ήταν από τους πρώτους διανοούμενος που γενναία μέσα από το έργο του αποκάλυψε την ομοφυλοφιλία του.
Γεννήθηκε στις 10 Ιουλίου του 1871 στην πόλη Οτέιγ της Γαλλίας και πέθανε στις 18 Νοεμβρίου του 1922 στο Παρίσι, ύστερα από άνιση μάχη με την πνευμονία.
Υπήρξε γόνος εύπορης οικογένειας που αποτελούσε μέλος της αστικής τάξης του Παρισιού. Ο πατέρας του ήταν επιδημιολόγος και παθολόγος με μεγάλο ερευνητικό έργο σε γνωστά ιατρικά περιοδικά της Ευρώπης, ενώ η μητέρα του, Εβραία στην καταγωγή, ήταν επίσης μέλος πλούσιας οικογένεια της Αλσατίας.
Ο Προυστ σε ηλικία μόλις 9 χρόνων διαγνώστηκε με άσθμα, το οποίο κλόνισε την υγεία του και τον ταλαιπώρησε για όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Τελείωσε το λύκειο «Κοντορσέ», μαθήματα του οποίου παρακολούθησε στο σπίτι λόγω της εύθραυστης υγείας του και από το οποίο βραβεύτηκε για τις εξαιρετικές του επιδόσεις στο μάθημα της λογοτεχνίας.
Το 1893 τελείωσε την Νομική, ενώ δύο χρόνια αργότερα το 1895 πήρε πτυχίο στη Λογοτεχνία.
Τη χρονιά εκείνη επίσης (1895) ξεκίνησε το προσχέδιο του μυθιστορήματος «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» που έμελλε να σημαδέψει τον χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, προσχέδιο το οποίο όμως εγκατέλειψε το 1899.
Από το 1890 και ενώ ακόμα φοιτούσε ξεκίνησε να αρθρογραφεί στο περιοδικό «Le Mensuel».
Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του λογοτεχνικού περιοδικού «Le Banquet».
Το 1896 εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Οι ηδονές και οι ημέρες», το οποίο προλόγισε ο μυθιστοριογράφος και κριτικός λογοτεχνίας, που το 1921 βραβεύεται με Νόμπελ, Ανατόλ Φρανς.
Βιβλίο η υποδοχή του οποίου ήταν αρκετά χλιαρή από το αναγνωστικό κοινό και οδήγησε τον Μαρσέλ Προυστ στο να εγκαταλείψει την συγγραφή του μυθιστορήματος «Ζαν Σαντείγ», το οποίο δημοσιεύτηκε αν και ημιτελές αρκετό καιρό μετά τον θάνατο του, το 1952.
Το 1903 έχασε τον πατέρα του, ενώ δύο χρόνια μετά, το 1905 πέθανε κι η μητέρα του, στην οποία είχε τεράστια αδυναμία, γεγονός που καταδεικνύεται από μία εξομολόγηση του Προυστ όπου ανέφερε πως όταν ήταν μικρός δεν κοιμόταν τα βράδια επειδή περίμενε το πρωινό φιλί της μητέρας του.
Ο θάνατος των γονιών του, και ιδιαίτερα αυτός της μητέρας του, κλόνισαν την σωματική και ψυχική υγεία του Προυστ, ο οποίος απομονώθηκε από όλους τους γνωστούς και τους κοσμικούς του κύκλους, αποζητώντας λίγη μοναξιά και περιόρισε σημαντικά τις εξόδους του. Κλείστηκε σε ένα ηχομονωμένο δωμάτιο, κατασκευασμένο από φελλό και αφιερώθηκε αποκλειστικά στη συγγραφή, την ενδοσκόπηση και την μελέτη συγγραφέων και ποιητών του 19ου αιώνα.
Εκείνη την περίοδο ο Προυστ θα περάσει τον περισσότερο από τον χρόνο του στην κρεβατοκάμαρα του κοιμώμενος το πρωί και γράφοντας τη νύχτα ακατάπαυστα.
Το 1909 υπήρξε χρονιά έναρξης της συγγραφής του μυθιστορήματος του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», την επεξεργασία του οποίου αναγκάστηκε να σταματήσει το 1922 λόγω της ασθένειας του.
Πρόκειται για ένα ημιαυτοβιογραφικό, αλληγορικό μυθιστόρημα μέσω του οποίου ο Προυστ προβληματίζεται κυρίως για τη σημασία της ακούσιας μνήμης και της ενοχής κάθε ανθρώπου. Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου ο Μαρσέλ περιγράφει στον αναγνώστη μνήμες και καταστάσεις της παιδικής του ηλικίας. Διαβάζοντας κανείς το συγκεκριμένο μυθιστόρημα παρατηρεί την μάχη του μικρού Μαρσέλ έναντι στον χρόνο και στην λήθη που αυτός επιφέρει στις αναμνήσεις.
Το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» είναι ένα λογοτεχνικό έργο γεμάτο συμβολισμούς, ένα έργο μέσα στο οποίο υπάρχουν στιγμές που ο χρόνος συστέλλεται και στιγμές που ο χρόνος διαστέλλεται με άνεση σε μικρές λεπτομέρειες. Το μυθιστόρημα του Προυστ σκιαγραφεί έντεχνα τη ζωή στο Παρίσι εκείνης της εποχής, ενώ παράλληλα προσπαθεί να προβληματίσει τον αναγνώστη και να τον οδηγήσει στο να βρει απαντήσεις σε ουσιαστικά ζητήματα που σχετίζονται με τις αναζητήσεις του. Είναι πυκνογραμμένο σε μία αρκετά πολυδαίδαλη γλώσσα και πλούσιο σε πολυσέλιδες λεπτομερείς περιγραφές που σχετίζονται με τις αναμνήσεις του πρωταγωνιστή.
Το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» είναι ένα βιβλίο έκτασης 3.200 σελίδων που αποτελείται από επτά τόμους. Στην Ελλάδα πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ηριδανός σε δεκαπέντε τόμους, ενώ στην συνέχεια εκδόθηκε και από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας σε πέντε αρκετά μεγάλους τόμους.
Οι επτά τόμοι είναι οι:
- Από τη μεριά του Σουάν
- Στη σκιά των κοριτσιών με τα λουλούδια
- Από τη μεριά των Γκερμάν
- Σόδομα και Γόμορα
- Η αιχμάλωτη
- Η χαμένη Αλμπερτίν και
- Ο χρόνος που ξαναβρέθηκε.
Οι τόμοι Η αιχμάλωτη, Η χαμένη Αλμπερτίν και Ο χρόνος που ξαναβρέθηκε δημοσιεύτηκαν από τον αδερφό του Προυστ, κι αφού ο ίδιος είχε πεθάνει, το 1927.
Ακολουθούν μερικά αποσπάσματα του έργου:
«Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς. Μερικές φορές, μόλις έσβηνα το κερί, τα μάτια μου έκλειναν τόσο γρήγορα, ώστε δεν πρόφταινα ν’ αναλογιστώ: “Με παίρνει ο ύπνος”. Και, μισή ώρα αργότερα, η σκέψη πως καιρός ήταν πια ν’ αναζητήσω τον ύπνο με ξυπνούσε ήθελα να ακουμπήσω το βιβλίο που νόμιζα πως κρατούσα ακόμη στα χέρια μου και να σβήσω το φως δεν είχα πάψει, όσο κοιμόμουν, να κάνω συλλογισμούς πάνω σ’ ό,τι είχα μόλις διαβάσει, οι συλλογισμοί όμως αυτοί είχαν ακολουθήσει έναν κάπως παράξενο δρόμο είχα την εντύπωση πως ήμουν εγώ ο ίδιος αυτό για το οποίο μιλούσε το βιβλίο: μια εκκλησία, ένα κουαρτέτο, ο ανταγωνισμός του Φραγκίσκου 1ου και του Καρόλου Κουίντου.»
(η αρχή του έργου)
«Αλλά αρκεί ένας θόρυβος, μια μυρουδιά, που ακούστηκε ή μυρίστηκε κάποτε, να παρουσιαστούν ξανά, ταυτοχρόνως μέσα στο παρόν και μέσα στο παρελθόν, πραγματικοί χωρίς να είναι επίκαιροι, ιδανικοί χωρίς να είναι αφηρημένοι, ώστε αμέσως η διαρκής και συνήθως κρυμμένη ουσία των πραγμάτων να βρεθεί ελεύθερη και ο πραγματικός εαυτός μας, που ενίοτε για καιρό έμοιαζε νεκρός, αλλά δεν ήταν τελείως, να ξυπνήσει, να ζωντανέψει δεχόμενος την θεία τροφή που τού προσφέρεται. Ένα λεπτό απελευθερωμένο από την τάξη τού χρόνου επαναδημιούργησε μέσα μας, για να μπορέσει αυτός να το νοιώσει, τον άνθρωπο απελευθερωμένο από την τάξη τού χρόνου. Και γι αυτό είναι κατανοητό να εμπιστεύεται τη χαρά του, ακόμα κι αν η γεύση απλώς ενός μπισκότου δεν μπορεί να περικλείει τις αιτίες αυτής τής χαράς, είναι κατανοητό η λέξη “θάνατος” να μην έχει νόημα γι’ αυτόν. Αφού βρίσκεται έξω από τον χρόνο, τι μπορεί να φοβάται από το μέλλον; Σ’ αυτήν την στοχαστική παρατήρηση τής ουσίας των πραγμάτων ήμουν τώρα αποφασισμένος να προσκολληθώ, να την αποτυπώσω, αλλά πώς; Με ποιo μέσο;»*
«Το μεγαλείο τής αληθινής τέχνης είναι να ξαναβρούμε, να ξανακερδίσουμε, να μας κάνει να γνωρίσουμε, αυτήν την πραγματικότητα μακριά από την οποία ζούμε, από την οποία απομακρυνόμαστε όλο και περισσότερο, στο βαθμό που διογκώνεται και αδιαβροχοποιείται η συμβατική γνώση που βάζουμε στη θέση της, αυτήν την πραγματικότητα που κινδυνεύουμε να πεθάνουμε χωρίς να έχουμε γνωρίσει, και που πολύ απλά είναι η ζωή μας.»*
«Είχα ζήσει όπως ένας ζωγράφος που ανεβαίνει ένα μονοπάτι πάνω από μια λίμνη, τής οποίας τη θέα τού κρύβει ένα παραπέτασμα βράχων και δέντρων. Από ένα άνοιγμα την αντικρίζει, την έχει όλη μπροστά του, παίρνει τα πινέλα του. Αλλά ήδη έρχεται η νύχτα και δεν μπορεί πια να ζωγραφίσει και δεν θα ξημερώσει ποτέ πια.»*
«Χωρίς αμφιβολία όταν κάποιος είναι ερωτευμένος με ένα έργο τέχνης θά θελε να κάνει κάτι ολόιδιο. Πρέπει όμως να θυσιάζει τον έρωτα εκείνης τής στιγμής, να μη σκέπτεται το γούστο του, αλλά μιαν αλήθεια που δεν μας ζητάει τις προτιμήσεις μας και που μας απαγορεύει να τις σκεφτόμαστε. Και μόνον αν την ακολουθήσεις θα συναντήσεις μερικές φορές αυτό που εγκατέλειψες.»*
*τα αποσπάσματα αυτά περιέχονται στον τελευταίο τόμο του βιβλίου
Ολοκληρώνοντας, στα χειρόγραφα του Μαρσέλ Προυστ βρέθηκε συμπληρωμένο ένα ερωτηματολόγιο, από εκείνα που ήταν της μόδας στην Αγγλία του 19ου αιώνα, το οποίο στην συνέχεια πουλήθηκε αδρά. Αν και η δημιουργία του συγκεκριμένου ερωτηματολόγιου δεν ανήκει στον Μαρσέλ Προυστ, αυτό καθιερώθηκε κι έγινε γνωστό ως «Το ερωτηματολόγιο του Προυστ», το οποίο πολλοί απαντούν μέχρι και σήμερα. Οι ερωτήσεις που περιλαμβάνει είναι οι εξής:
- Πότε και πού υπήρξατε ευτυχισμένος;
- Πώς φαντάζεστε την τέλεια ευτυχία;
- Τι ή ποιος είναι η μεγαλύτερη αγάπη της ζωής σας;
- Ποιο ταλέντο θα θέλατε να είχατε;
- Αν μπορούσατε να αλλάξετε ένα πράγμα στον εαυτό σας, ποιο θα ήταν αυτό;
- Αν μπορούσατε να αλλάξετε ένα πράγμα στην οικογένειάς σας, ποιο θα ήταν αυτό;
- Ποιο θεωρείτε το μεγαλύτερο επίτευγμά σας;
- Πού θα θέλατε να ζείτε;
- Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φόβος σας;
- Τι αντιπαθείτε περισσότερο;
- Ποιο χαρακτηριστικό σας αντιπαθείτε περισσότερο;
- Τι αντιπαθείτε περισσότερο στους άλλους;
- Τι θεωρείτε ως τη μεγαλύτερή σας σπατάλη;
- Ποιο είναι το αγαπημένο σας ταξίδι;
- Ποια θεωρείτε την πιο υπερτιμημένη αρετή;
- Σε ποιες περιστάσεις ψεύδεστε;
- Τι δεν σας αρέσει στην εμφάνισή σας;
- Ποιόν άνθρωπο απεχθάνεστε;
- Ποια λέξη ή φράση χρησιμοποιείτε κατά κόρον;
- Ποιο πράγμα θεωρείτε ότι σας χαρακτηρίζει;
- Για ποιο πράγμα έχετε μετανιώσει;
- Ποια είναι η αγαπημένη σας ασχολία;
- Ποιοι είναι οι ήρωές σας στην πραγματική ζωή;
- Πώς θα θέλατε να πεθάνετε;
- Αν πεθαίνατε και επιστρέφατε στη ζωή, ποιόν άνθρωπο ή πράγμα θα θέλατε να ενσαρκώσετε;
- Ποιο είναι το αγαπημένο σας απόφθεγμα;