Φένια ΤσιαλούκηΟι θεωρίες του Lakoff για τις μεταφορές στον λόγο και πως αυτές κατάφεραν να διαμορφώσουν την αμερικανική συνείδηση;
Η γλώσσα δεν είναι απλά ένα μέσο που διευκολύνει και εξομαλύνει την επικοινωνία των ανθρώπων. Η γλώσσα αντικατοπτρίζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε και κατ’επέκταση, τον τρόπο που λειτουργούμε σαν άνθρωποι. Κάποιος που χειρίζεται καλά το λόγο μπορεί να χαλιναγωγήσει το εκάστοτε κοινό του και να κατασκευάσει συνείδηση. Ο Chomsky ασχολήθηκε εκτενώς με το φαινόμενο της χαλιναγώγησης των μαζών και τον ρόλο των ΜΜΕ τα οποία καθοδηγούνται από συμφέροντα των ισχυρών (Το πολυβραβευμένο ντοκιμαντέρ «Κατασκευάζοντας Συναίνεση: ο Νόαμ Τσόμσκυ και τα ΜΜΕ» είναι αρκετά κατατοπιστικό) .
Υπάρχει, ωστόσο, και ένας ακόμη γλωσσολόγος και διανοούμενος που προσπάθησε να εξηγήσει μέσα από γλωσσολογικά φαινόμενα πως δημιουργούνται συνειδήσεις και γεννιούνται ιδεολογίες και αυτός είναι ο George Lakoff. Ο George Lakoff είναι από τους πρώτους γλωσσολόγους που υποστήριξε ότι ο λόγος είναι ως επί το πλείστον μεταφορικός και κατέρριψε την άποψη που επικρατούσε σχετικά με τις μεταφορές ως απλά σχήματα λόγου που χρησιμοποιούνται είτε στη λογοτεχνία είτε στη ρητορική. Στην πραγματικότητα, οι μεταφορές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των καθημερινών εκφράσεων μας και ασκούν καθοριστική επιρροή στον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Τι σημαίνει αυτό; Η μεταφορά είναι στην ουσία η χαρτογράφηση των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων μίας οντότητας/αντικειμένου κλπ σε μία άλλη. Πιο αφηρημένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεταφορά εκφράζει μία αναλογία ανάμεσα σε δυο σχετικά ανόμοια πράγματα.
Υπάρχουν τυποποιημένες μεταφορές ενσωματωμένες στο λόγο μας, εννοιολογικές μεταφορές που έχουμε μέσα στο νου μας και επιδρούν στον τρόπο που εκφραζόμαστε… Έτσι, οι μεταφορές κατέχουν κεντρικό ρόλο στην κοινωνικοπολιτική ζωή του ανθρώπου. Η μεταφορά δεν αποτελεί απλά μία γλωσσολογική δομή αλλά είναι κομμάτι της ανθρώπινης ταυτότητας.
Μία χαρακτηριστική εννοιολογική μεταφορά βάσει της οποίας εκφραζόμαστε είναι ότι η ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των ανθρώπων εμπεριέχει το στοιχείο της σύγκρουσης (ARGUMENT IS WAR). Μιλάμε για λογομαχία, διαξιφισμό ή όταν κάποιος επιχειρηματολογεί καλύτερα από εμάς λέμε ότι κατέρριψε τα επιχειρήματα μας. Όλες αυτές οι εκφράσεις στηρίζονται στην βαθύτερη και αφηρημένη ιδέα ότι η επιχειρηματολογία είναι σαν μία πολεμική σύγκρουση. Είναι εντυπωσιακό το ότι όσο πιο αφηρημένα μιλάμε, τόσο πιο βαθιά μεταφορική γίνεται η γλώσσα.
Ωστόσο, το πρόβλημα που προκύπτει είναι ότι κάποιοι χρησιμοποίησαν αυτές τις μαγικές ιδιότητες της γλώσσας για να χαλιναγωγήσουν την κοινή γνώμη. Και δυστυχώς, όταν κάποιος καταφέρει να χτίσει μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο μία εννοιολογική μεταφορά(conceptual metaphor), τα αποτελέσματα μπορεί να είναι καταστροφικά.
Αυτό ανακήρυξε και ο Lakoff τη δεκαετία του 1990 με το μαχητικό δοκίμιο του πάνω στις μεταφορές και στο πως αυτές κατάφεραν να διαμορφώσουν την αμερικανική συνείδηση και να την οδηγήσουν στο να απενοχοποιήσει τον πόλεμο του Κόλπου (2 Αυγούστου 1990-28 Φεβρουαρίου 1991), ο οποίος υποκινήθηκε κατεξοχήν από την Αμερικανική κυβέρνηση.
Η βασική μεταφορά που χρησιμοποιήθηκε για αυτό το σκοπό είναι ότι ένας άνθρωπος (στην συγκεκριμένη περίπτωση ο Σανταμ Χουσείν) είναι ένα κράτος, μία πολιτεία. Πιο συγκεκριμένα, ένα κράτος λειτουργεί όπως και ένας άνθρωπος: έχει γείτονες, φίλους, εχθρούς, μπορεί να είναι φιλικό ή επιθετικό, υπεύθυνο ή ανεύθυνο. Η ευημερία ενός κράτους συνίσταται στον πλούτο του. Αν ένα κράτος αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, αυτό γίνεται αντιληπτό ως μία θανάσιμη απειλή για την «υγεία» του. Ακόμη, η ωριμότητα ενός κράτους συνίσταται στη βιομηχανοποίηση του. Τα κράτη που έχουν καταφέρει να χτίσουν μία οικονομία βασισμένη σε εργοστάσια θεωρούνται «ενήλικες», ενώ οι τριτοκοσμικές χώρες που δεν μπορούν να πραγματώσουν τέτοιους στόχους είναι τα «ανώριμα παιδιά» αυτής της οικογένειας.
Η Αμερική προσπάθησε να λειτουργήσει σαν διορθωτής μίας κατάστασης στην οποία το Ιράκ λειτουργούσε ανήθικα επιβάλλοντας την εξουσία του στο Kουβέιτ και η Αμερική έμελλε να εμπλακεί προκειμένου να επαναφέρει την τάξη. Το ζήτημα ήταν ηθικό, ή τουλάχιστον έτσι έγινε αντιληπτό από την κοινή γνώμη. Ο τότε πρόεδρος Bush δε δίστασε να κάνει επίκληση στα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου και στο πως αυτά καταπατούνται στον Κόλπο και αυτό έχρηζε άμεσης δράσης. Έτσι αντιλαμβανόμαστε ότι τα κράτη προσωποποιούνται και η Αμερική προσπαθεί πάντα να προβάλλει τη λειτουργία της ως ρυθμιστής δυσλειτουργικών καταστάσεων ή ακόμη χειρότερα, ως ρυθμιστής αποκατάστασης της ηθικής.
Και το γλωσσολογικό παιχνίδι δε σταματάει εδώ: η μεταφορά του ανθρώπου ως έθνος έχει τη βάση της σε δύο αφηγηματικές τεχνικές που συναντώνται περισσότερο ως μοτίβα παραμυθιών: η ιστορία της αυτοάμυνας και της διάσωσης. Και στις δυο ιστορίες τα πρόσωπα είναι κοινά: ο ήρωας, το έγκλημα, το θύμα και ο κακός. Ο ήρωας και το θύμα είναι συνήθως το ίδιο πρόσωπο. Και στις δύο ιστορίες ο κακός είναι παράλογος και ο ήρωας-θύμα δεν μπορεί να διαλογιστεί μαζί του γι’ αυτό και πρέπει να τον πολεμήσει και να τον εξολοθρεύσει. Το θύμα είναι αθώο και στις δύο περιπτώσεις και «υπεράνω πάσης υποψίας». Ο πόλεμος σαν έννοια δικαιολογείται μέσα από τις ιστορίες της αυτοάμυνας και της διάσωσης.
Στην ουσία, οι ισχυροί που θέλουν να δικαιολογήσουν τις αποτρόπαιες ενέργειες τους χρησιμοποιούν το μύθο του καλού εναντίον του κακού για να εξασφαλίσουν τη συναίνεση της κοινής γνώμης. Η Αμερική δε θα σταματήσει να παίζει αυτό το παιχνίδι με τη γλώσσα και τον εγκέφαλο των πολιτών της χώρας.
Και όλο αυτό γίνεται αισθητό μέσα από τις θεωρίες του Lakoff για τη μεταφορά. Δυστυχώς, δεν έχει μεταφραστεί ιδιαίτερα στα ελληνικά και το μόνο βιβλίο του που μπορεί να βρει κανείς είναι ο «Μεταφορικός Λόγος» στο οποίο εξηγεί σε ένα πιο γλωσσολογικό πλαίσιο την ιστορία της μεταφοράς και της μετωνυμίας και αποδεικνύει πόσο μεγάλο κομμάτι της ζωής μας καταλαμβάνουν.
Λίγη «τροφή για σκέψη» από τον φαινομενικά ανιαρό τομέα της Γλωσσολογίας!