FrapressΕπιμέλεια: Βαν Γκογκ
Έρευνα: Μαριάννα Παπαδάκου, Κατερίνα Οικονομοπούλου
Τα επαναστατικά κινήματα του 19ου αιώνα και η ελληνική επανάσταση
Η αναστάτωση που επέφεραν η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, οδήγησαν σε μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Στο κλίμα των μεγάλων αυτών ανατροπών και των συνακόλουθων δεινών, αλλά και των μεγάλων προσδοκιών, αναπτύχθηκαν ρωμαλέα εθνικά και φιλελεύθερα κινήματα σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και του κόσμου γενικά, όπου έφθασαν τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης.
Εθνικά κινήματα θεωρούμε τις κινήσεις μεταξύ ανθρώπινων κοινοτήτων με κοινή γλώσσα ή/και θρήσκευμα, με διακριτές παραδόσεις και ιστορία, με αντίληψη κοινής ταυτότητας μεταξύ των μελών τους, οι οποίες επιδίωκαν την ανεξαρτησία τους από την εξουσία μιας άλλης διακριτής κοινότητας. Φιλελεύθερα κινήματα την ίδια εποχή θεωρούμε τις κινήσεις που προωθούσαν συνταγματικούς και κοινοβουλευτικούς θεσμούς για την εξασφάλιση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών.
Τα βασικότερα κινήματα που έκαναν αισθητή την παρουσία τους ήταν:
- Η Αμερικανική Επανάσταση του 1776, η οποία είχε στοιχεία των εθνικών και φιλελεύθερων κινημάτων που εκδηλώθηκαν στην Ευρώπη και αλλού τον 19ο αιώνα.
- Το εθνικό κίνημα των Γερμανών, που αναπτύχθηκε στην κατακερματισμένη ναπολεόντεια Γερμανία και τα βασικά χαρακτηριστικά που απέκτησε μέσα στο κλίμα των μεγάλων συγκρούσεων και ανατροπών της εποχής αυτής, επηρέασαν γενικότερα την ανάπτυξη του εθνικισμού. Οι Γερμανοί αντέδρασαν όχι μόνο κατά της γαλλικής παρουσίας, αλλά και κατά των επαναστατικών ιδεών και του Διαφωτισμού. Ήταν η εποχή του κινήματος που ονομάστηκε ρομαντισμός και που αμφισβήτησε τον ορθολογισμό. Ο ρομαντισμός επηρέασε καθοριστικά το εθνικό κίνημα των Γερμανών, προωθώντας την ιδέα πως κάθε αυθεντικός πολιτισμός πηγάζει από τον απλό λαό, όχι από τις ανώτερες και κοσμοπολίτικες τάξεις, και ότι κάθε λαός, δηλαδή μια κοινότητα ανθρώπων που έχει τη δική της γλώσσα, τα δικά της έθιμα, το δικό της πνεύμα, έχει τον δικό του πολιτισμό, αυτός δε ο πολιτισμός έχει εθνικό χαρακτήρα.
- Το ιταλικό κίνημα των Καρμπονάρων, ριζοσπαστών που προωθούσαν ριζικές πολιτικές μεταρρυθμίσεις και αβασίλευτο πολίτευμα, με την υποστήριξη των οποίων άρχισε η επανάσταση τον Ιούλιο του 1820 στον ιταλικό νότο, στο Βασίλειο των Δύο Σικελιών. Τον Μάρτιο του 1821 εκδηλώθηκε επανάσταση και στο Πεδεμόντιο, με την υποστήριξη και πάλι των Καρμπονάρων, αλλά τον Απρίλιο του ίδιου έτους στρατεύματα της Αυστρίας την κατέστειλαν. Στη γηραιά ήπειρο η αντιπαράθεση του φιλελευθερισμού και του ριζοσπαστισμού με την Ιερή Συμμαχία έληξε προς το παρόν με την ήττα των πρώτων.
H ελληνική επανάσταση: το πολιτικό πρόταγμα του αγώνα και οι συνθήκες ευδοκίμησης του επαναστατικού πυρήνα
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που άκουσαν και δέχτηκαν τα ανατρεπτικά μηνύματα των Γάλλων και ανέπτυξαν ισχυρό εθνικιστικό κίνημα, προπομπός της Επανάστασης του 1821. Η Ελληνική Εθνική Παλιγγενεσία, όπως ονομάστηκε το εθνικό κίνημα των Ελλήνων, συγγένευε με τα εθνικά κινήματα της ίδιας εποχής στην Ιταλία, τη Γερμανία και την Αμερική που προαναφέρθηκαν, και ήταν αφενός εθνικοαπελευθερωτικό, γιατί ζητούσε την ανεξαρτητοποίηση της (έστω απροσδιόριστης ακόμα γεωγραφικά) Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό και την μετατροπή της σε ανεξάρτητο κράτος, αφετέρου ήταν κίνημα φιλελεύθερο, γιατί εκτός αυτού στόχευε στην αντικατάσταση του μοναρχικού θεσμού, που εκπροσωπούσε ο σουλτάνος, από την αβασίλευτη κοινοβουλευτική δημοκρατία, που θεμελιώθηκε με τα συντάγματα του Αγώνα.
Όπως δήλωσε, πρόσφατα, και ο ιστορικός Βασίλης Κρεμμυδάς: – τα πρώτα ελληνικά συντάγματα- «ήταν πιο φιλελεύθερα και δημοκρατικά και από τα γαλλικά, δίχως να τα αντιγράφουν. Χρειάστηκε, βέβαια, να φτάσουμε στα 1843 ώστε να ικανοποιηθεί το επαναστατικό αίτημα όσον αφορά την καθιέρωση Συντάγματος και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας».
Τέλος, ήταν πολιτικό κίνημα, αποσκοπούσε δηλαδή, στη σύσταση αντιπροσωπευτικής και ευνομούμενης πολιτείας.
Επρόκειτο για πρώτη φορά για μία εξέγερση οργανωμένη και διεκπεραιωμένη από τους ίδιους τους Έλληνες, χωρίς καμία εξωτερική παρότρυνση ή βοήθεια, τουλάχιστον ως τα 1823.
Η Ελληνική επανάσταση του 1821 ήταν το αποτέλεσμα μιας μακράς και σύνθετης διαδικασίας, που χαρακτηρίζεται από αλληλοτροφοδοτούμενες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις. Από τα κυριότερα συστατικά στοιχεία του ελληνικού εθνικού κινήματος υπήρξαν: η τόνωση της εθνικής ταυτότητας, η ταύτιση των Ελλήνων με τους άλλους Ευρωπαίους και η διάκρισή τους από τους Τούρκους, η καταγγελία της τουρκικής κυριαρχίας ως παράνομης και της εξουσίας του Οθωμανού σουλτάνου ως αυθαίρετης και η προβολή του δικαιώματος των Ελλήνων να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους από την κυριαρχία και την εξουσία των Τούρκων και να συστήσουν ανεξάρτητη και ευνομούμενη πολιτεία στη βάση των αρχών της εθνικής αυτοδιάθεσης και της λαϊκής κυριαρχίας. Ταυτόχρονα, η καταπίεση της δουλείας, οι διεθνείς συγκυρίες, οι επιρροές από την Ευρώπη και η μνήμες του ενδόξου παρελθόντος, συνετέλεσαν στην αφύπνιση του Εθνικού φρονήματος, η οποία κορυφώθηκε με την έκρηξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, το 1821.
Ας δούμε αυτούς τους λόγους που οδήγησαν στην Επανάσταση λίγο πιο συγκεκριμένα. Πρώτα απ’ όλα, μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία επικρατούσε η οικονομική εξαθλίωση των υποδούλων Ελλήνων, που προσπαθούσαν να επιβιώσουν κάτω από αντίξοες συνθήκες. Η οικονομική κρίση στην Οθωμανική αυτοκρατορία και ο εξουθενωτικός θεσμός των τσιφλικίων, επιδείνωσε την ήδη δυσχερή οικονομική κατάσταση των υποδούλων Ελλήνων.
Οι Έλληνες της διασποράς, οι υπόδουλοι Έλληνες, οι αγροτικοί πληθυσμοί, αλλά και όσοι είχαν ενταχθεί στο διοικητικό σύστημα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι προεστοί, οι Φαναριώτες και οι κληρικοί, πιεζόμενοι από την εξαθλίωση και την καταπίεση, βίωναν κάτω από ένα καθεστώς συνεχούς οικονομικής αφαιμάξεως και ανασφάλειας. Γι’ αυτό και σ’ αυτές τις τάξεις υπήρχαν αρκετοί που επιθυμούσαν την απαλλαγή από το Οθωμανικό καθεστώς.
Όλες οι προαναφερθείσες τάξεις, αν και είχαν διαφορετικά οικονομικά κίνητρα, συνέκλιναν σε έναν κοινό στόχο: την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Ταυτόχρονα, οι απηνείς διώξεις των κλεφταρματολών στις αρχές του 19ου αιώνα, ήταν που ώθησαν ένα πολύ μεγάλο μέρος τους στο πλευρό των Ελλήνων επαναστατών. Με άλλα λόγια, η κόπωση και οι διαλυτικές τάσεις που είχε αρχίσει να παρουσιάζει η Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι οποίες διευκόλυναν το όποιο επαναστατικό εγχείρημα.
Παράλληλα, οι εξελίξεις στις κοινωνίες της Ευρώπης δεν ήταν δυνατόν να αφήσουν ανεπηρέαστο τον Ελλαδικό χώρο. Η διεθνής επαναστατική συγκυρία, η γαλλική επανάσταση αλλά και το πολιτιστικό ρεύμα του ρομαντισμού ενίσχυσαν την κοινωνική τάση του Εθνικισμού, επηρεάζοντας καταλυτικά τους υπόδουλους Έλληνες. Το ρεύμα του εθνικισμού επέδρασε στην διαμόρφωση της Εθνικής συνειδήσεως. Η αίσθηση της κοινής καταγωγής από ενδόξους προγόνους, η σταθερή καλλιέργεια της Ελληνικής Γλώσσας και η κοινή θρησκεία, συνέστησαν τα στοιχεία της εθνικής αυτοσυνειδησίας.
Η επίδραση των Ευρωπαϊκών πολιτισμικών τάσεων του κλασικισμού, του διαφωτισμού και τέλος του ρομαντισμού επηρέασε θετικά ως προς την εθνική αφύπνιση τους υπόδουλους Έλληνες και ενίσχυσε το φιλελληνικό κίνημα των Ευρωπαίων, καθώς οι υπόδουλοι Έλληνες άρχισαν να συνειδητοποιούν ποίων ενδόξων προγόνων απόγονοι ήταν και το αίσθημα αυτό τους ενίσχυσε τις επαναστατικές τάσεις. Ήταν οι Γάλλοι Διαφωτιστές που μίλησαν για πρώτη φορά για Έθνος, Ελεύθερους Πολίτες, Δημοκρατία, Ισονομία, Απαράγραπτα Δικαιώματα, Κατάχρηση Εξουσίας κ.ο.κ., αποκαθηλώνοντας τον αριστοκρατικό Λόγο του μεσαίωνα που μιλούσε για ελέω Θεού μονάρχες. Η ελληνική (μικρο)αστική τάξη, οι πλούσιοι έμποροι και τραπεζίτες των παροικιών, όμως και οι εφοπλιστές και έμποροι του ελλαδικού χώρου ήταν που λόγω μόρφωσης και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων ήταν αυτοί που ήρθαν πρώτοι σε επαφή με τα πνευματικά και πολιτικά κινήματα της Δυτικής Ευρώπης.
Οι πολιτικές συγκυρίες των ναπολεόντειων πολέμων, η εξασθένιση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας λόγω εξωτερικών πολέμων και εσωτερικών αποσχιστικών κινήσεων από τοπικούς ηγεμόνες (Μωχάμετ Άλυ στην Αίγυπτο και Αλή Πασά στην Ήπειρο), συνέβαλλαν εξίσου στη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών για να εκδηλωθεί η Επανάσταση του 1821. Υπό αυτές τις συνθήκες ως ώριμος καρπός ήλθε η ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας, από τρεις Έλληνες εμπόρους της Ελληνικής παροικίας της Οδυσσού, τους Εμμανουήλ Ξάνθο, Νικόλαο Σκουφά και Αθανάσιο Τσακάλωφ. Αυτή η μυστική εταιρία, δικτυώθηκε μέσα στη Οθωμανική αυτοκρατορία, συστρατεύοντας Έλληνες διαφόρων τάξεων στην ιδέα της επαναστάσεως, για την πραγμάτωση του κοινού πόθου των Ελλήνων: την Ελευθερία.