Ελένη Βαλσαμάκη
Από τις τελετουργίες της Ανατολής ως τα κοσμοπολίτικα σόου της Δύσης, τα «αστέρια που πέφτουν από τον ουρανό» συνεχίζουν να συναρπάζουν συμπληρώνοντας πάνω από 13 αιώνες εκπλήξεων. Ένας ταλαντούχος σχεδιαστής σόου πυροτεχνημάτων, ο Παύλος Νάνος μας μιλάει για τα πυροτεχνήματα και τη γεμάτη, εκρήξεις, ιστορία τους.
Το πυροτέχνημα αποτελεί τεχνη-(ι)τό αντικείμενο, δηλαδή κατασκευασμένο με ανθρώπινα χέρια, βασικό συστατικό του οποίου όπως δηλώνεται και ετυμολογικά είναι το πυρ. Κύριο παράγωγο του «τεχνήματος της φωτιάς» είναι το φως που πυροδοτείται φερμένο από το πουθενά, συναρπάζοντας με τη ξαφνικότητά του το βλέμμα, για να χαθεί ξανά σε μια ελάχιστη στιγμή. Πεθαίνοντας ενώ γεννιέται, αποκαλύπτει την άλλη βασική του ιδιότητα: το πυροτέχνημα είναι πλήρως εφήμερο και το μόνο που αφήνει πίσω είναι η έκπληξη.
Ένα ουράνιο θέαμα σε σκοτεινό σκηνικό που διαμορφώνει μια συγκίνηση χωρίς κρυφές πτυχές.
Μερικοί θα σκεφτούν πως το πυροτέχνημα είναι κάτι το υπερβολικό, ένα προϊόν της ανθρώπινης ματαιοδοξίας που συναντάται μέσα στη χλιδή των κοσμικών συγκεντρώσεων. Άλλοι θα πουν πως είναι ενοχλητικό, ένας ρυπογόνος θόρυβος που διαταράσσει τη γαλήνη της νύχτας στη «φιλήσυχη» πόλη. Μεταφορικά εκφράζει το ανούσιο, το σημασιολογικό κενό ή κάτι βαρύγδουπο χωρίς περιεχόμενο. Σίγουρα δεν κατατάσσεται στην καθολική έννοια της τέχνης, δηλαδή του “ενσωματωμένου νοήματος”, της “αποτύπωσης πνεύματος στην ύλη” ή του αισθητηριακού ερεθίσματος που αφήνει ένα ερώτημα.
Η γέννηση της πυροτεχνικής συνέβη τυχαία.
Ταυτίζεται χρονικά με την εφεύρεση της πυρίτιδας τον 7ο αιώνα μ.Χ. στην Κίνα. Σύμφωνα με το μύθο, ένας Κινέζος μάγειρας ανέμιξε νιτρικό κάλιο, θείο και κάρβουνο και έβαλε φωτιά για να ψήσει ένα κοτόπουλο. Με την τοποθέτηση της μαύρης αυτής σκόνης “huo yao” -όπως την αποκαλούσαν- μέσα σ’ ένα καλάμι μπαμπού και το άναμά της, παρατήρησαν ένα πρωτοφανές φαινόμενο: η μεγάλη ταχύτητα καύσης του υλικού παρήγαγε μεγάλη ποσότητα αερίων σε μικρό χρονικό διάστημα και σε περιορισμένο χώρο. Αποτέλεσμα η υπέρμετρη αύξηση των πιέσεων και η ξαφνική έκρηξη. Έτσι δημιουργήθηκε η πρώτη κροτίδα. Παρατήρησαν επίσης ότι σε περίπτωση που στο μπαμπού άφηναν τη μία εγκοπή ανοιχτή, τα αέρια κατευθύνονταν ταχύτατα προς αυτή δημιουργώντας ένα είδος προωθητικού. Έτσι κατασκευάστηκε η πρώτη ρουκέτα.
Η εφεύρεση της πυρίτιδας συσχετίζεται με την ανακάλυψη της φωτιάς, μέσο που μπορεί να ζεστάνει και να κινήσει, αλλά μπορεί και να καταστρέψει. Η πυρίτιδα από τη μια απόκτησε λειτουργία πολεμική. Από την άλλη, ας μην ξεχνάμε ότι στις μέρες μας χρησιμοποιείται για να σώσει χιλιάδες ζωές εκτινάσσοντας τους αερόσακκους στα αυτοκινητιστικά δυστυχήματα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ποιά δύναμη της ανθρώπινης αναγκαιότητας ώθησε στη χρήση και εξέλιξη των πυροτεχνημάτων.
Τα πρώτα πυροτεχνήματα οι Κινέζοι τα συνέδεσαν άρρηκτα με τα έθιμα και τη θρησκεία τους. Με αυτά έδιωχναν τα κακά πνεύματα και τις συμφορές μακριά τους, πράγμα που δεν απέχει πολύ από την επιστημονική πραγματικότητα. Για παράδειγμα σήμερα με την χρήση δυνατών εναέριων κρότων προλαμβάνονται καταιγίδες και ακραία καιρικά φαινόμενα σε αεροδρόμια ή μεγάλα φεστιβαλ εξωτερικού χώρου.
Τα πυροτεχνήματα για τους Κινέζους ήταν και είναι αναπόσπαστο στοιχείο του πολιτισμού τους.
Κατά τη διάρκεια της δυναστείας Σονγκ, περίπου το 1.000 μ.Χ., τα πυροτεχνήματα πέρασαν στη μαζική παραγωγή και μπορούσαν να αγοραστούν σε τοπικές αγορές ενώ μεγάλες επιδείξεις διοργανώνονταν στις αυλές των αυτοκρατόρων για λόγους ψυχαγωγίας. Τα πυροτεχνήματα τότε περιορίζονταν σε ρουκέτες, πολύχρωμα καπνογόνα, κροτίδες και φλεγόμενα σιντριβάνια που κρεμούσαν από χαρταετούς. Αυτές οι παραδόσεις εντυπώθηκαν τόσο βαθιά στη ζωή των Κινέζων που σήμερα σε έναν παραδοσιακό γάμο θα ακούσει κανείς χιλιάδες “στρακαστρούκες” που σκάνε αλλεπάλληλα η μία μετά την άλλη, ώστε να φέρουν στο ζευγάρι τύχη και ευτυχία. Αυτό ίσως θυμίζει το γνωστό έθιμο των κρητικών, τις μπαλωθιές, στα γλέντια και στους γάμους.
Στα μέσα του 13ου αιώνα, οι Μογγόλοι, μετέφεραν τη γνώση για την κατασκευή της πυρίτιδας και των πυροτεχνημάτων από την Ανατολή στον δυτικό κόσμο. Από τις πρώτες καταγραφές πυροτεχνημάτων στη Δύση, είναι η παρατήρηση του Βρετανού καλόγερου Roger Bacon ο οποίος χαρακτήρισε τα πυροτεχνήματα που είδε ως «αντικείμενα με λάμψη αστραπής και γρύλισμα βροντής».
Την ίδια εποχή τα πυροτεχνήματα εισήλθαν σε θρησκευτικές τελετές, όπως το 1377 στο παλάτι του επισκόπου στη Βιτσέντζα όπου χρησιμοποιήθηκαν απαστράπτουσες σπινθηροβόλες επιγραφές σε σχήμα περιστεριών για να αναπαραστήσουν το Άγιο Πνεύμα. Οι Ιταλοί και οι Ισπανοί φαίνονται να είναι οι πρώτοι που χρησιμοποιούν ευρέως τα πυροτεχνήματα σε υπαίθριες εορταστικές εκδηλώσεις. Το έθιμο των γιραντόλων (“girandoles”), των φλεγόμενων περιστρεφόμενων τροχών που κρέμονταν πάνω από δρόμους ή πλατείες αναβιώνει έως τις μέρες μας. Τον 15ο αιώνα στις παρελάσεις του καρναβαλιού της Νυρεμβέργης χρησιμοποιούνται βεγγαλικά που κοσμούν καπέλα και σκύπτρα.
Η τελετουργική σημειολογεία
Το παλαιότερο σόου πυροτεχνημάτων που συνεχίζεται έως τις μέρες μας πραγματοποιήθηκε στο κάστρο Saint-Angelo στη Ρώμη τον 15ο αιώνα κατά την εκλογή ενός νέου τότε πάπα. Τεράστιες, θορυβώδεις εκρήξεις με φως και χρώμα γίνονταν αντιληπτές από τους πιστούς είτε ως «αστέρια που πέφτουν από τον ουρανό» είτε ως «πυρκαγιές της κολάσεως». Πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας πως τα πυροτεχνήματα την εποχή εκείνη ήταν θέαμα πολύ υπερβατικό, προκαλούσαν φόβο και δέος στους ανθρώπους αφού σπάνια τα συναντούσαν. Έτσι οι ζωογόνες αυτές εκρήξεις συνέβαλαν στην κατανυκτική εμπειρία στην οποία αποσκοπούσε η θρησκευτική τελετή. Στη συνέχεια οι επιδείξεις πυροτεχνημάτων εξαπλώνονται στα βασιλικά παλάτια στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Βόρεια Ευρώπη.
Τα πυροτεχνήματα εξακολουθούν σήμερα να φωταγωγούν σημαντικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Στις ΗΠΑ την 4η Ιουλίου, επέτειο της Ανεξαρτησίας όλοι οι πολίτες σε κάθε γωνιά του κράτους βγαίνουν από τα σπίτια τους για να να παρακολουθήσουν τα show που λαμβάνουν χώρα σε κάθε πόλη. Την Πρωτοχρονιά στη Βόρεια Ευρώπη όλα τα κατάστηματα γεμίζουν με πυροτεχήματα για να προμηθεύσουν κάθε οικογένεια που θα γιορτάσει την έλευση του νέου έτους στην ταράτσα του σπιτιού τους. Μεγάλα μουσικά φεστιβάλ, διεθνείς εκθέσεις, παγκόσμια αθλητικά γεγονότα συνοδεύονται πάντα από τα εκρηκτικά αυτά εφέ. Στη χώρα μας οι μεγάλες ιστορικές εκδηλώσεις εορτάζονται με παραστάσεις πυροτεχνημάτων αναδεικνύοντας τον τόπο διεξαγωγής σε τουριστικό προορισμό. Η Ανάσταση, η γιορτή της Ορθοδοξίας, δεν νοείται χωρίς την επίδειξη βεγγαλικών.
Η πηγή αυτή της εκθάμπωσης συνεχίζει να εξελίσεται τεχνολογικά σε σημείο που σήμερα μπορούν να παρουσιαστούν χορογραφίες πυροτεχνημάτων με μουσική επακριβώς χωροχρονικά προσδιορισμένες ή ακόμα και σχηματισμός γραμμάτων και λέξεων στον αέρα. Οι δυναμικές συνθέσεις, οι ζωντανές εικόνες και οι τρισδιάστατες κινήσεις που μπορεί να παράξει ο σκηνοθέτης πυροτεχνικών παραστάσεων φτάνει πλέον εκεί που φτάνει η φαντασία του.
Πλέον η διαταρακτική ενέργεια των πυροτεχνημάτων που διακόπτει τη ροή της κανονικότητας, μέσω της αφαίρεσης, μπορεί να ενσωματώσει νοήματα και εκ του μη όντος να σχηματίσει στο κοινό του σχέσεις ομαδικότητας και να προκαλέσει «άγρυπνα όνειρα».
Περισσότερες πληροφορίες για πυροτεχνήματα, αγορά πυροτεχνημάτων, πυροτεχνήματα γάμου και τιμές πυροτεχνημάτων.