Γιώργος ΚαραμπαλίκηςΤις τελευταίες τρεις δεκαετίες στην Ελλάδα έχουμε συνηθίσει όταν μιλούμε για τις γιορτές του «δωδεκαημέρου» (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά και Θεοφάνεια) να εννοούμε την εορταστική ατμόσφαιρα σε αστικό περιβάλλον όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη ή ακόμη και τις διακοπές σε μεγάλες πόλεις κυρίως της Ευρώπης. Επίσης, συνήθεια των τελευταίων ετών των Ελλήνων είναι οι διακοπές και η επίσκεψη Ορεινών χωριών της ηπειρωτικής Ελλάδας όπου το χιόνι και οι δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με αυτό αποτελούν το κύριο χαρακτηριστικό των περιοχών αυτών.
Σκεπτόμενος πως όλες οι δραστηριότητες που ακολουθούμε οι άνθρωποι στην πλειοψηφία μας, όπως ο υπερβολικός καταναλωτισμός των ημερών και τα φανταχτερά party και event που λαμβάνουν τόπο σε πρωτεύουσες και μεγαλουπόλεις, αλλά και δραστηριότητες όπως σκι και snowboard δίπλα από καλοφτιαγμένα σαλέ που θυμίζουν εκείνα των ελβετικών Άλπεων, δεν αποτελούν ουσιαστικά κομμάτι των εορτών και εκείνων των ιδεών και γεγονότων που ουσιαστικά αντιπροσωπεύουν. Αποφάσισα λοιπόν, να ερευνήσω και να δω ποιες είναι εκείνες οι συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα που δημιουργήθηκαν και κάποια διατηρούνται έως σήμερα και μάλιστα σε περιοχές που δεν έχουν μεγάλη φήμη, αλλά θεωρούνται πιο άγνωστα και πρέπει κάποιος να τα ψάξει αρκετά για να ανακαλύψει την αξία τους.
Τα νησιά των Κυκλάδων λοιπόν, τα οποία χάνουν τη λάμψη τους με το που μπει ο Οκτώβρης αποτελούν τόπο όπου μπορεί να βρει κανείς ενδιαφέρον και κατά τους χειμερινούς μήνες και ιδιαίτερα την περίοδο των Χριστουγέννων όπου οι συνήθειες των παραδόσεων αποτελούν φυσιολογικό μέρος κατά τον εορτασμό. Έτσι βρήκαμε αρκετές εορταστικές συνήθειες που συμβαίνουν σε μεγάλα και μικρότερα Κυκλαδονήσια κατά την περίοδο των Χριστουγέννων.
Ξεκινώντας από την πρωτεύουσα των Κυκλάδων, στη Σύρο θα δούμε παιδιά και μεγάλους να ψάλλουν τα συριανά κάλαντα ντυμένοι με τις παραδοσιακές φορεσιές του νησιού και συνοδεία του στολισμένου καραβιού που αποτελεί σήμα κατατεθέν των ελληνικών και κυκλαδίτικων Χριστουγέννων. Αναβίωση του πιο παλαιού εθίμου του νησιού γίνεται και την παραμονή των Θεοφανείων κρατώντας φαναράκια τα οποία είναι φτιαγμένα από κούφια πορτοκάλια. Οι Καθολικοί κάτοικοι του νησιού κυρίως των χωριών της Σύρου κατά την παραμονή των Χριστουγέννων μετά τη λειτουργία της εκκλησίας έχουν ως παραδοσιακό γεύμα ψάρι και κουνουπίδι.
Λίγο δίπλα από την πρωτεύουσα Σύρο, βρίσκεται ένα από τα πιο φημισμένα για το θρησκευτικό τουρισμό του νησί, το οποίο δεν είναι άλλο από την Τήνο. Στο χωριό Τριπόταμος συναντούμε το πιο ξακουστό και ενδιαφέρον έθιμο του νησιού. Γνωστό ως «Έθιμο του Κάβου» ή «Τραπέζι της Αδελφότητας» συμβαίνει την ημέρα των Χριστουγέννων όπου ένας άντρας κάτοικος του χωριού ορίζεται κάθε χρόνο ως αρχηγός ή αλλιώς «Κάβος» και φροντίζει ώστε να είναι αναμμένο το καντήλι της εκκλησίας το οποίο βρίσκεται μπροστά στην εικόνα της Γέννησης του Χριστού και να υπάρχει κατά την ημέρα των Χριστουγέννων μια κέρινη λαμπάδα. Στη συνέχεια ακολουθεί γεύμα όλων των οικογενειών του χωριού όπου υπάρχει αφθονία παραδοσιακών εδεσμάτων και κρασιού και ορισμός του επόμενου «Κάβου» από τον ιερέα.
Το τέλος της «γραμμής» ολοκληρώνει η Μύκονος όπου ξεχωρίζει για δυο μεγάλα πανηγύρια. Πρώτο είναι εκείνο του Αγίου Στεφάνου στις 27 Δεκεμβρίου και ύστερα εκείνο που γίνεται με αφορμή της γιορτής των Φώτων και συνοδεύεται από το έθιμο των Φώτων το οποίο έχει βενετσιάνικες ρίζες. Και στα δύο πανηγύρια θα ακούσουμε μυκονιάτικους σκοπούς από τσαμπούνες , ντουμπάκια και βιολιά.
Πηγαίνοντας από την άλλη μεριά και συγκεκριμένα τις Δυτικές Κυκλάδες συναντούμε κυρίως έθιμα της Σίφνου και της Σερίφου. Στην πρώτη συναντούμε τα παραδοσιακά τα οποία αποτελούν κυρίως προϊόν αυτοσχεδιασμού και σχετίζονται με το σχολιασμό προσώπων και καταστάσεων σε συνδυασμό με τη θρησκευτική ατμόσφαιρα των ημερών. Το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι περιλαμβάνει παστό χοιρινό κρέας και Χριστόψωμα που έχουν ως κύριο συστατικό το γλυκάνισο. Από την άλλη στη Σέριφο θα δούμε το πανηγύρι του Χριστού ανήμερα των Χριστουγέννων, ενώ τα παραδοσιακά κάλαντα ψάλλονται από τους άντρες του νησιού στο χωριό Καλίτσος το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων όπου έχουν ως συνήθεια να “ασημώνουν” τον παπά.
Προχωρώντας προς την «καρδιά» του Αιγαίου συναντούμε τα μεγαλύτερα νησιά των Κυκλάδων. Κάνοντας την αρχή με την Πάρο στην οποία τα κάλαντα ψάλλονται το απόγευμα της παραμονής των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανείων αντίστοιχα. Το πρωί των Θεοφανείων στους παράκτιους οικισμούς της Πάρου, μετά το τέλος της λειτουργίας του «Μεγάλου Αγιασμού», ο ιερέας, οι ψάλτες και το εκκλησίασμα πηγαίνουν από την εκκλησία στο λιμάνι, κρατώντας την εικόνα της Βάφτισης και τα Εξαπτέρυγα, για να γίνει ο αγιασμός των υδάτων και η κατάδυση του Τίμιου Σταυρού. Μετά τη λειτουργία όσοι πιστοί έχουν νηστέψει την προηγουμένη μέρα φέρνουν αγιασμό στο σπίτι και τον πίνουν. Η γιορτή αυτή θεωρείται ως ημέρα κάθαρσης και εξαγνισμού για τους ανθρώπους, τα ζώα και τη Φύση γενικότερα. Οι αγρότες ραντίζουν με αγιασμό τα χωράφια, τα σπίτια και τα ζώα τους,. Αυτό το τελετουργικό γίνεται το αργότερο μέχρι το μεσημέρι γιατί θεωρείται ότι αργότερα ο αγιασμός χάνει τη δύναμη της κάθαρσης και του εξαγνισμού.
Από την άλλη στο μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων τη Νάξο τα έθιμα έχουν περισσότερο γαστρονομικό ενδιαφέρον καθώς το Χριστουγεννιάτικο γεύμα περιλαμβάνει γεμιστό κατσίκι με ρύζι και διάφορα χορταρικά, αλλά και ζυμωτά Χριστόψωμα με καρύδια και σταφίδες. Οι ναξιώτικοι ήχοι και σκοποί φυσικά δεν λείπουν από το πιο πλούσιο ίσως σε παράδοση νησί των Κυκλάδων, έτσι λοιπόν τα κάλαντα και τα ναξιώτικα δίστιχα ή αλλιώς «κοτσάκια» κυριαρχούν και την περίοδο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.
Τέλος, τα μικρότερα νησιά των Κυκλάδων δεν υστερούν σε τίποτα από τα υπόλοιπα καθώς κρύβουν και αυτά μουσικές, γαστρονομικές και άλλες παραδόσεις και έθιμα . Στην Αμοργό τα έθιμα που σχετίζονται με την καλή τύχη δίνουν και παίρνουν, πιο γνωστά αυτών είναι το σπάσιμο του ροδιού με το νέο έτος, αλλά και το «κοφτό», το παραδοσιακό τους έδεσμα από σιτάρι, τυρί, κρεμμύδι, λάδι και νερό που φτιάχνεται για γούρι ώστε να πάει καλά η σοδειά. Στην Ανάφη οι γυναίκες του νησιού φτιάχνουν χριστουγεννιάτικα γλυκά από κομμάτια γλυκιάς κολοκύθας τα οποία σιγοβράζουν σε μέλι, αλλά και το «κουφέτο» που είναι γλυκό του κουταλιού με αμύγδαλα. Ιδιαίτερο είναι το ψωμί που ζυμώνουν κατά την περίοδο των γιορτών το οποίο περιέχει κρόκο και έχει χαρακτηριστικό κίτρινο χρώμα.
Πηγή: Φίλοι και γνωστοί από τις Κυκλάδες.