Αλεξάνδρα ΜιχοπούλουΣυνδέεται, πράγματι, ο νεοφασιστιστικός λόγος και η φασιστιστική βία με κάποιου τύπου ψυχοπαθολογία; Βρίσκεται η ίδια η βία σε κάποιες περιοχές του ασυνείδητου ή του υποσυνείδητου;
Όπως είχε επισημάνει ο ψυχαναλυτής-κοινωνικός φιλόσοφος Έριχ Φρόμ ο ναζισμός-φασισμός αποτελεί ένα ψυχολογικό πρόβλημα των λαών, ωστόσο δεν θα έπρεπε να εξετάσουμε το φαινόμενο ως καθαρά ψυχολογικό ή καθαρά πολιτικό-οικονομικό!
Ο ναζισμός είναι ένα ψυχολογικό πρόβλημα, αλλά οι ψυχολογικοί παράγοντες αυτοί καθαυτοί θα πρέπει να θεωρείται πως διαμορφώθηκαν από άλλους κοινωνικοοικονομικούς . Ο ναζισμός αποτελεί οικονομικό και πολιτικό πρόβλημα, αλλά η εξάπλωσή του σ΄έναν ολόκληρο λαό θα πρέπει να γίνει κατανοητή πάνω σε ψυχολογική βάση.
Ας ξεκινήσουμε, όμως,από τη βάση κάθε κοινωνικού φαινομένου που είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και πιο συγκεκριμένα ο ψυχισμός του ανθρώπου.Εκεί άλλωστε κρύβονται τα κίνητρα,οι λόγοι και οι σκοποί των ενεργειών του.Έτσι και ο φασισμός, λοιπόν, απευθύνεται στα κατώτερα ένστικτα του ανθρώπου,ριζώνει μέσα του και περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να εμφανιστεί στο φώς. Ο φασισμός λειτουργεί και διατηρεί τους ανθρώπους μονίμως σε μια κατάσταση “έκτακτης ανάγκης”,ψάχνοντας συνεχώς για πάσης φύσεως εχθρούς (με αυτό τον τρόπο δικαιολογεί και άτυπα την στρατολόγηση ατόμων) σε ένα περιβάλλον παράνοιας με μοναδικό στόχο τη σύγκρουση. Η σύγκρουση στην ουσία δεν είναι τίποτε άλλο παρά ανακούφιση από την ίδια την κρίση ταυτότητας και προσωπικότητας των υποστηρικτών του φασισμού. Το άτομο το οποιο βρίσκεται σε κατάσταση εσωτερικής πάλης μη μπορώντας να χειραγωγήσει τον εαυτό του στρέφει την αρνητική ενέργεια προς τον εξωτερικό κόσμο,επιτίθεται και προσπαθεί να διαχειριστεί με αυτό τον τρόπο τον δικό του φόβο στην πραγματικότητα.
Αυτός ο ανθρώπινος μηχανισμός γνωστός ως “προβολή” αποτελεί μια ασυνείδητη ανθρώπινη διαδικασία με αποτέλεσμα τα άτομα να φοβούνται τον ίδιο τους τον εαυτό περισσότερο απο οτιδήποτε άλλο! Θα λέγαμε πως δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός οτι αυτά τα άτομα δρούν πάντα στα πλαίσια μιας ομάδας και οχι αυτόνομα και ανεξάρτητα ως μονάδες!
Η ομαδική δράση αυτών των ατόμων οφείλεται στην άμεση ανάγκη τους για το ανήκειν και τη συμμετοχή έτοιμα να συνταχθούν κάτω από ένα “ιδανικό”. Ένα “ιδανικό” υπηρετούμενο από ένα σύνολο μονάδων που έχουν δεχθεί την κατάλληλη εφαρμογή μελετημένων μεθόδων ψυχο-κοινωνικής μηχανικής ώστε να αποποιηθούν την προσωπική τους αυτονομία και προσωπικότητα λειτουργώντας σαν ένα ενιαίο σώμα,σαν μια μηχανή. Όλες οι ομαδικές δραστηριότητες όπως παραδείγματος χάριν τα τάγματα εφόδου ή το κυνήγι μεταναστών έχουν ως απώτερο σκοπό την επίδειξη δύναμης.
Μια “δύναμη” που συνήθως έχει τη μορφή εγκληματικών πράξεων. Το άτομο που διαπράττει την εγκληματική ενέργεια δεν ειίναι σε θέση να συνειδητοποιήσει την πράξη του καθώς δεν νιώθει οτι είναι ο εαυτός του αλλά αντιπρόσωπος της ομάδας. Σε φασιστικές ομάδες αποδεδειγμένα εντάσσονται άτομα που έχουν την τάση να γίνονται φανατικοί οπαδοί. Ακολουθούν τυφλά κανόνες υπακοής, συνήθως γραμμένους σε εγχειρίδια και εύκολα γίνονται πειθήνια όργανα, που τους μαθαίνουν ότι δεν έχουν καμία αξία. Η “εκπαίδευση” που λαμβάνουν έχει ως στόχο πρωτίστως να παραμείνουν πιόνια. Νιώθουν δυνατοί μόνο όταν δρουν ομαδικά,ενισχύοντας και την αίσθηση πως είναι ανίκητοι.
Φυσικά όλα αυτά δεν γίνονται χωρίς έναν ηγέτη. Οι φασιστικές ομάδες είναι πάντοτε υπάκουες στον λεγόμενο νόμο του ενός , για τον οποίο “ένα” τρέφουν συναισθήματα λατρείας αλλά και μίσους παράλληλα. Ο ηγέτης έχει την κηδεμονία όλων των ατόμων που βρίσκονται κάτω από αυτόν καθώς λόγω της παρανοϊκής τους καθήλωσης , τα άτομα διαχειρίζονται εύκολα από τον ηγέτη. Μεταβιβάζουν σ’ αυτόν την διανοητική και ψυχική τους ανεπάρκεια ως “αγάπη” και τυφλή υπακοή. Πιστεύουν πως υπηρετούν μια ιδέα. Βέβαια τίποτα απ’ όλα αυτά δεν συμβαίνει, αφού απλά υπακούν στην διαστροφή του ενός. Ο ηγέτης της ομαδας είναι αυτός που φοβάται περισσότερο απ’ όλους την γενικευμένη απειλή από έναν απροσδιόριστο εχθρό, τον οποίο έχει κατασκευάσει αυτός στο μυαλό του. Δίχως πιόνια να τον υπηρετούν, η παράνοιά του είναι αβάσταχτη, γι’ αυτό έχει ανάγκη από “στρατό”, προκειμένου να μετατρέπει την εσωτερική του αποδιοργάνωση σε επιθετικότητα προς τους “εχθρούς”.
Όπως αναφέραμε και προηγουμένως ο χώρος του φασισμού καταλαμβάνεται από συναισθήματα και σχέσεις λατρείας και μίσους. Τα μέλη μιας φασιστικής οργάνωσης, ακριβώς επειδή περνάνε σκληρές δοκιμασίες προκειμένου να “ενταχθούν” σ’ αυτήν, κατά κάποιον τρόπο “μισούν” τους ανώτερους σε ιεραρχία. Το μίσος τους αυτό, μπορεί να το εκφράσουν με διάφορους τρόπους όπως για παράδειγμα με το να καταθέσουν εναντίον τους σε αστυνομικές αρχές . Ο συσσωρευμένος θυμός των μελών μιας φασιστικής οργάνωσης στιγμιαία ανακατευθύνεται προς τους “κηδεμόνες”. Ο φασισμός εξάλλου λατρεύει το μίσος. Τα μέλη του μισούν τους εαυτούς τους. Όλα αυτά ωστόσο δεν αναιρούν τη σχέση λατρείας που αναπτύσσουν τα άτομα αυτά μεταξύ τους πιστεύοντας οτι όλοι έχουν κοινό καθήκων , όλοι υπηρετούν την ίδια , ενιαία ιδέα.
Από την ψυχαναλυτική πλευρά, ο φασισμός θεωρείται οτι πηγάζει από τη σεξουαλική καταπίεση και την ύπαρξη σεξουαλικών απωθημένων , άποψη την οποία ενστερνίζεται στον χώρο του κινηματογράφου και ο Ιταλός σκηνοθέτης Πιέρ-Πάολο Παζολίνι με την προβολή της ταινίας του με τίτλο “Σαλό ή 120 μέρες στα Σόδομα” το 1976 η οποία πραγματεύεται ακριβώς αυτή τη σεξουαλική διαστροφή και καταπίεση των φασιστών . Η ανάγκη για επιβολή και άσκηση εξουσίας πάνω σε άλλα άτομα φανερώνει μία διαστροφή μεταλλαγμένη σε πολιτική πράξη.
Παράλληλα η εμμονική προσκόλληση στην ιδέα της “καθαρότητας” αίματος ή φυλης ουσιαστικά φανερώνει την ύπαρξη ανεκπλήρωτων επιθυμιών και φαντασιώσεων επικράτησης. Οι φαντασιώσεις αυτές αποτελούν τον ορισμό της διαστροφής καθώς πηγάζουν από την ενόρμηση του θανάτου η οποία σύμφωνα με την Φροϋδική εννοιολόγηση είναι πρωτογενώς στραμμένη προς το εσωτερικό και τείνει προς την αυτοκαταστροφή και δευτερογενώς στραμμένη στο εξωτερικό οπότε και εκφράζεται ως επιθετική ενόρμηση ή ενόρμηση καταστροφής. Τα άτομα αυτά εξάπτονται και φανατίζονται εύκολα, γιατί ασυνείδητα διεγείρονται σεξουαλικά όταν αντιληφθούν τον ‘άλλο’, καθώς κάθε διαφορετικό άτομο, τους υπενθυμίζει αυτό που είναι γι’αυτούς αδύνατο και ανησυχητικό , η ύπαρξη της (σεξουαλικής) Διαφοράς.
Σύμφωνα λοιπόν με την ψυχαναλυτική ανάλυση ο φασίστας έχει εμπλακεί σε ένα άλυτο δίλημμα, είναι εγκλωβισμένος μέσα σε αρχαϊκές ψυχικές καταστάσεις που περιφέρονται γύρω από φαντασιακές ταυτίσεις με τον άλλο, τον οποίο δεν μπορεί να δεχτεί ως διαφορετικό. Έτσι πρέπει ο άλλος ή να γίνει ‘ίδιος’ (πράγμα αδύνατο) ή να εξοντωθεί. Με αυτο τον τροπο η σχέση με τον άλλο λαμβάνει παρανοϊκή και φετιχιστική μορφή, δηλαδή πολύ πιο αλλοτριωμένη απ’ότι σε σοβαρότατες ψυχικές διαταραχές όπως την υστερία ή τη νεύρωση.
Είτε πρόκειται για άρνηση της επιστημονικά τεκμηριωμένης βιολογικής εξέλιξης, μια σεξουαλική διαστροφή , φοβία ή απέλπιδα προσπάθεια έκφρασης και ένταξης μιας διαταραγμένης προσωπικότητας στα πλαίσια μιας ομάδας , ο φασισμός αναδύεται πάντα ως ένα λάθος, ένα ατεκμηρίωτο παραλήρημα.
Μόνη ελπίδα, είναι η παιδεία που πλάθει ανθρώπους που σκέφτονται και κρίνουν διότι μπορεί ο φασισμός να θεωρείται επικίνδυνος αλλά ο πραγματικά “επικίνδυνος” είναι ο άνθρωπος που σκέφτεται,κρίνει και αμφισβητεί γιατί δεν υποτάσσεται.