Κατερίνα ΑδαμοπούλουΤο Κουρδιστό πορτοκάλι, το βιβλίο του Burgess, που έγινε ευρέως γνωστό χάρις στην κινηματογραφική μεταφορά του από τον Stanley Kubrick, διηγείται τις περιπέτειες του έφηβου Άλεξ, που εκτός από την Ενάτη συμφωνία του Μπετόβεν, απολαμβάνει και την πλασματική ελευθερία που του προσφέρει η βία. Μαζί με την συμμορία του επιδίδονται καθημερινώς σε ένα ανελέητο παιχνίδι βίας με κλοπές, βιασμούς και ξυλοδαρμούς μέχρι θανάτου στους δρόμους του Λονδίνου. Όλα αυτά μέχρι την στιγμή που μια ληστεία θα μετατραπεί σε φόνο και ο Άλεξ θα οδηγηθεί στην φυλακή. Προκειμένου να αποκτήσει ξανά την ελευθερία του, επιλέγει να συμμετάσχει εθελοντικά σε ένα κυβερνητικό πρόγραμμα σωφρονισμού, που έχει σχεδιαστεί αποκλειστικά για να επιβάλλει το καλό, την Τεχνική του Λουδοβίκο.
Το βιβλίο στην ουσία πραγματεύεται από την μια μεριά κάθε μορφή βίας – είτε αυτή προέρχεται από ένα άτομο, μια συμμορία είτε από το ίδιο το κράτος – και από την άλλη θίγει το ζήτημα της ελεύθερης ανθρώπινης βούλησης.
Ενώ ο τίτλος του βιβλίου υποδηλώνει την προσπάθεια που καταβάλλει ένα ισχυρό κράτος για να μεταβάλλει ένα ζωντανό οργανισμό ˙ γεμάτο χρώμα και χυμό σε ένα κουρδιστό παιχνίδi, που το προστάζει να ζεί σύμφωνα με μια μηχανοκρατική ηθική, αφαιρώντας του κάθε ανθρώπινη υπόσταση ˙ με το να του απαγορεύει την δυνατότητα επιλογής μεταξύ του καλού και του κακού.
Η έξαρση της νεανικής βίας και το πώς ένα κράτος θα κατορθώσει να οχυρωθεί έναντι της, ήταν ένα ζήτημα που ταλάνιζε ιδιαίτερα τις κυβερνήσεις την δεκαετία του ΄60. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, το μείζον ερώτημα που τίθεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου είναι: αν κάποιος έχει την δυνατότητα να επιβάλλει αποκλειστικά το καλό σε μια κοινωνία. Με άλλα λόγια εάν είναι αποδεκτή μια διαδικασία χειραγώγησης των ανθρώπινων παθών, προς όφελος της κοινωνικής ευταξίας και ευημερίας και αν κατά πόσο μια τέτοια διαδικασία είναι σύμφωνη προς τους κανόνες της ηθικής.
Μπορεί αυτό να είναι το αντίδοτο για την κοινωνική βία; Σε μεγάλο βαθμό αυτό είναι. Το θέμα εντούτοις έγκειται στο ποιος επιβάλλει αυτόν τον περιορισμό. Αν είναι το ίδιο το άτομο μια τέτοια ενέργεια καθίσταται αποδεκτή, καθώς επέλεξε να πράξει το καλό. Εάν αντιθέτως είναι το κράτος που επιβάλλει μια τέτοια συμπεριφορά, κάτι τέτοιο αποτελεί από ηθικής πλευράς, καταδικαστέα τακτική ˙ επειδή περιορίζει την ανθρώπινη δράση. Κατ’ ουσία μεταβάλλει έναν ζωντανό οργανισμό σε ένα ρομπότ που έχει προγραμματιστεί με τέτοιο τρόπο, ούτως ώστε να είναι αδύνατον να πράξει το κακό, ακόμα και για να προστατευτεί (νόμιμη αυτοάμυνα). Μια τέτοια καταναγκαστική κρατική πρακτική αφαιρεί με πιο βίαιο τρόπο αυτό που χαρακτηρίζει κάθε ανθρώπινη ύπαρξη: την ελεύθερη επιλογή.
«Το ερώτημα είναι εάν μια τέτοια τεχνική μπορεί να κάνει στα αλήθεια έναν άνθρωπο καλό. Η καλοσύνη έρχεται από μέσα. Η καλοσύνη είναι ένα ζήτημα επιλογής. Όταν ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιλέξει, παύει να είναι άνθρωπος.»
«-Άλεξ: “Σε παρακαλώ πρέπει να κάνω κάτι. Να καθαρίσω τις μπότες σου; Ορίστε, θα γονατίσω και θα τις γλείψω. ” Και ω αδελφοί μου, πιστέψτε με … πράγματι γονάτισα και έβγαλα την κόκκινη γιαζίκα μου και άρχισα να γλείφω τις γκράζνικες, βόνικες μπότες του. Όμως το μόνο που έκανε ο βέκης ήταν να με κλοτσήσει στο ρότι, όχι πολύ δυνατά. Πως μου φάνηκε τότε ότι δε θα με έπιανε αναγούλα και πόνος, αν μονάχα, έσφιγγα τους αστραγάλους με τα ρούκια μου και έριχνα τον γκράζνικο εκείνο μπράτση στο πάτωμα. Το έκανα λοιπόν και τον αιφνιδίασα, ήταν μια πολύ μπόλσικη έκπληξη για εκείνον, και παρ’ τον κάτω, ανάμεσα σε δυνατά γέλια από το βόνικο ακροατήριο. Αλλά μόλις τον βίνταρα στο πάτωμα, ένιωσα τη φρικτή εκείνη αίσθηση να με κατακλύζει, γι’ αυτό και του έδωσα στόρικα το ρούκι μου να σηκωθεί, και να τος ξανά όρθιος…
– Ο δόκτωρ Μπρόντσκι είπε στο ακροατήριο “Όπως βλέπετε, παραδόξως το υποκείμενο μας παρακινείται προς το καλό από το γεγονός ότι από τη φύση του παρακινείται προς το κακό. Η πρόθεση για βίαιη συμπεριφορά συνοδεύεται από ισχυρή αίσθηση φυσικής δυσφορίας. Για να το αντιμετωπίσει, το υποκείμενο είναι αναγκασμένο να πάρει μια διαμετρικά αντίθετη στάση. Ερωτήσεις; ”
-” Και η επιλογή; Δεν είναι αληθινή επιλογή, έτσι δεν είναι; Η ιδιοτέλεια, ο φόβος για το φυσικό πόνο, αυτά είναι που τον οδήγησαν στη γκροτέσκα πράξη της αυτοταπείνωσης. Η ανειλικρίνεια του φάνηκε ολοκάθαρα. Παύει να πράττει το κακό, αλλά παύει επίσης να είναι πλάσμα ικανό για ηθικές επιλογές.”
– “Αυτά είναι λεπτομέρειες. Δεν μας απασχολούν τα κίνητρα, η υψηλή ηθική. Αυτό που μας απασχολεί είναι η μείωση της εγκληματικότητας.”
-“Καθώς επίσης … και η αποσυμφόρηση των φυλακών. “»
* Το Kουρδιστό πορτοκάλι περιλήφθηκε στη λίστα του περιοδικού Time με «τα 100 κορυφαία μυθιστορήματα του 20ου αι». Ενώ για χρόνια είχε αποκλειστεί από πολλές δημόσιες και σχολικές βιβλιοθήκες «λόγω θέματος και λεξιλογίου».
* Η προβολή της ταινίας, που γυρίστηκε το 1971, απαγορεύτηκε σε αρκετές χώρες (στο Ηνωμένο Βασίλειο έως το 1999!).