Αντώνης ΜαντζαβίνοςΤο πραξικόπημα που έλαβε χώρα τη νύχτα της 15ης Ιουλίου και προσέβλεπε στην ανατροπή της ισλαμικής παράταξης από την εξουσία μέσα από μία κριτική ματιά.
Τα νέα της απόπειρας πραξικοπήματος για πολλούς έπεσαν ως κεραυνός εν αιθρία. Όχι όμως για όσους είχαν επίγνωση της κατάστασης και ιδιαίτερα της κρίσης που επικρατεί στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Τουρκίας.
Το κόμμα «Δικαιοσύνη και Ανάπτυξη» (Κ.Δ.Α.) ήρθε στην εξουσία το 2002 και έκτοτε έχει συμβάλει στην εκ νέου διαμόρφωση της πολιτικής πραγματικότητας στη γείτονα χώρα. Η Τουρκία είναι ίσως το μοναδικό κράτος στο σταυροδρόμι της Δύσης με την Ανατολή που πρόβαλε ως πρότινος με σχετική άνεση το φιλελεύθερο χαρακτήρα της σε σχέση με τις υπόλοιπες ισλαμικές χώρες.
Φαίνεται, ωστόσο, να έχει απολέσει το πλεονέκτημα αυτό. Από τη μία ο Πρόεδρός της Ρετζέπ Ταγίπ Έρντογαν κάνει λόγο για ένα πρότυπο ισλαμικής δημοκρατίας, και από την άλλη ο ίδιος επιλέγει να κινείται ανάμεσα στο δίπολο ασφάλειας και εκδημοκρατισμού, ανάλογα με το τι εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κόμματoς που ίδρυσε ο ίδιος και κατ’ επέκταση τα δικά του προσωπικά συμφέροντα.
Η αυταρχική διακυβέρνηση του ίδιου σε συνδυασμό με την έντονη επιθυμία του για τροποποίηση του πολιτικού συστήματος φαίνεται να ρίχνουν φως στους λόγους που οδήγησαν μερίδα των στρατιωτικών να πραγματοποιήσει το πραξικόπημα. Συνέπεια αυτού, αποδεικνύεται για μία ακόμη φορά ο αυξημένος θεσμικός ρόλος του στρατού στο πολιτικό σύστημα, που δεν είναι άλλος από την αυτοαντίληψη των στρατιωτικών για ενεργό συμμετοχή, διατηρώντας ρυθμιστικό ρόλο.
Αποτυχημένο Πραξικόπημα
Το πραξικόπημα που έλαβε χώρα τη νύχτα της 15ης Ιουλίου και προσέβλεπε στην ανατροπή της ισλαμικής παράταξης από την εξουσία απέτυχε μετά την παρέμβαση του ίδιου του Προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Έρντογαν, μέσω FaceTime και την άμεση κινητοποίηση του κόσμου. Αυτό αποτυπώνει με πρόδηλο τρόπο την πειθώ του Προέδρου Έρντογαν με δύο κύριες συνιστώσες.
Η πρώτη αφορά κατά κύριο λόγο τους υποστηρικτές της ισλαμικής παράταξης και η δεύτερη όλους εκείνους τους εναπομείναντες πραγματικούς υποστηρικτές της Δημοκρατίας που επιζητούν μία πιο εκδημοκρατισμένη Τουρκία και μπορούν να προέρχονται από οποιοδήποτε πολιτικό φάσμα. Συμπερασματικά, και οι δύο αυτές συνιστώσες αφορούν την ανταπόκριση του κόσμου στο κάλεσμα της ισλαμικής ηγεσίας.
Αυτό που επιβάλλεται να ερευνήσουμε τη δεδομένη στιγμή, αφορά πρωτίστως τα αίτια που οδήγησαν στην αποτυχημένη αυτή απόπειρα.
Για να γίνει όμως αυτό, χρειάζεται να κατανοήσουμε την πολιτική πραγματικότητα που επικρατεί στην Τουρκία. Ίσως με αυτόν τον τρόπο μπορέσουμε να εξηγήσουμε αν όσοι κατέβηκαν στους δρόμους για να αποτρέψουν το πραξικόπημα και τη λήψη της εξουσίας από τους στρατιωτικούς ήταν στην πλειονότητά τους οπαδοί του Έρντογαν ή φίλοι και υποστηρικτές του εκδημοκρατισμού στην Τουρκία, οι οποίοι απάντησαν θετικά στο κάλεσμα του Προέδρου τους.
Πολιτική Πραγματικότητα στην Τουρκία
Η Τουρκική Δημοκρατία αποτελεί μόνο κατ’ επίφαση δημοκρατία. Οι εναλλαγές μεταξύ ισλαμιστών και κεμαλιστών στην εξουσία έχουν δώσει στο κράτος μία μορφή παράλληλης διακυβέρνησης, ενώ ταυτόχρονα το παρακράτος διατηρεί σχετικά ισχυρή παρουσία. Σε αυτό το μοτίβο, προστίθεται ο κατά κόρον φιλοκεμαλικός στρατός, ο οποίος διαδραματίζει ενεργό ρόλο και αντιλαμβάνεται το ρόλο του στην εξουσία με αυξημένη ισχύ. Επιπλέον, ο αυτοεξόριστος ιεροκήρυκας -σύμμαχος μέχρι το 2013 για τον Έρντογαν- Φετχουλάχ Γκιουλέν, αποτελεί ακόμα έναν παράγοντα που επηρεάζει το πολιτικό σύστημα.
Η μορφή αυτή, χαρακτηρίζεται από πολλούς ως ένα κράμα ανάμεσα στο παράλληλο κράτος και το βαθύ κράτος με φόντο τη διαμάχη των Ισλαμιστών εναντίον των Κεμαλιστών.
Τι πραγματικά σημαίνει ένα αποτυχημένο πραξικόπημα;
Με την εκδήλωση του πραξικοπήματος η Τουρκία φαίνεται να πήγε πολλά χρόνια πίσω. Το αποτυχημένο κίνημα αποτελεί συνέχεια σε μία ακανθώδη πορεία της Τουρκίας. Η αναζωπύρωση της εσωτερικής διένεξης με τους Κούρδους μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 2015, τα αλλεπάλληλα τρομοκρατικά χτυπήματα, η ρωσοτουρκική διαμάχη, η αδυναμία απεμπλοκής από την εμφυλιοπολεμική σύρραξη της Συρίας είναι μονάχα μερικοί από τους πολύ σοβαρούς παράγοντες που συμβάλλουν στο αδιέξοδο που έχει περιέλθει η ισλαμική ηγεσία της Τουρκίας.
Εκ πρώτης όψεως ο Έρντογαν φαίνεται να βγαίνει ισχυρότερος μετά και την επικράτησή του επί των πραξικοπηματιών. Ωστόσο, μία πιο προσεκτική ματιά, συνηγορεί στο ότι ο Έρντογαν βρίσκεται ίσως στην κρισιμότερη φάση της πολιτικής του σταδιοδρομίας.
Ο δημόσιος διασυρμός των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, ο οποίος έχει άμεση επίδραση στο ηθικό και την συνοχή του στρατού, φαίνεται ότι έχει επιπτώσεις και στην ισχύ της Τουρκίας. Με τις συλλήψεις που ήδη πραγματοποιούνται κατά εκατοντάδες και την επικράτηση της ισλαμικής παράταξης στην εξουσία, όχι μόνο αποδυναμώθηκε ο ισχυρότερος παράγοντας της κεμαλικής παράταξης, ο τουρκικός στρατός, αλλά ενισχύθηκε και η διαμάχη μεταξύ των οπαδών της ισλαμικής παράταξης και των κεμαλιστών.
Η ιστορία
Στο παρελθόν έχουν πραγματοποιηθεί 3+1 στρατιωτικά πραξικοπήματα στην Τουρκία, αυτά του 1960, 1971, 1980 και το «βελούδινο πραξικόπημα» του 1997.
Πρόβλεψη για το μέλλον της κατάστασης στην Τουρκία
Το πολιτικό φάσμα στην Τουρκία μοιάζει σαν ένα τεντωμένο σκοινί του οποίου η μία άκρη κοιτά σταθερά προς την ισλαμική παράδοση, ενώ η άλλη απομακρύνεται από αυτήν και προσπαθεί να προσδώσει μία ευρωπαϊκή χροιά. Κανείς δε μπορεί με σιγουριά να κάνει προβλέψεις, ωστόσο, φαίνεται για την ώρα να ευνοείται η ισλαμική παράταξη και ο Έρντογαν.
Η εσωτερική πολιτική σκηνή και ο τρόπος που επηρεάζεται από τους γύρω της πόλους φαίνεται να είναι αυτό που θα οδηγήσει τα «μαύρα σύννεφα» μακριά από το τουρκικό πολιτικό σύστημα.
Κάπως έτσι ο Σουλτάνος εκθρονίστηκε μόνο για λίγο, επιστρέφοντας στο θώκο της εξουσίας μέχρις ότου απομακρυνθεί λόγω της ασύμμετρης επιθυμίας του για τη διατήρησή της!
Αντώνης Μαντζαβίνος
Μέλος του ΕΤΕΜ*
*
Εργαστήριο Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών
Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών
Πανεπιστήμιο Πειραιώς