Δημήτρης ΚούλαληςTι σχέση έχουν οι Doors, ο Πλάτων, ο Πυθαγόρας και ο Νίτσε με την αρχαία τραγωδία και το Διόνυσο;
Ο Τζον Λένον κατάφερε να αποτυπώσει όλη την κοσμοθεωρία του ρoκ, σε μία μόνο φράση: «Όταν πνίγεσαι, δεν λες: “Θα σας ήμουν εξαιρετικά ευγνώμων εάν κάποιος είχε την πρόνοια να ανακοινώσει ότι εγώ πνίγομαι και να έλθει να με βοηθήσει, απλώς ουρλιάζεις”».
Τι ορίζουμε ως ρoκ; Είναι ένας τρόπος ζωής, μια αντιληπτική κοσμοεικόνα; Χρειάζεται να είσαι στα «μυαλά» σου ροκάς, όπως θα ‘λεγε και Μάικλ Στάιπ, για να είσαι ρoκ ή είναι ένα ακόμα είδος μουσικής που του ‘χουμε δώσει παραπάνω σημασία απ’ ότι θα έπρεπε;
Μια καλύτερη ανάγνωση της ρoκ ιστορίας, θα μας οδηγήσει στους αρχαίους χρόνους… Ναι, η κουλτούρα της ρoκ – δεχόμενοι την τοποθέτηση του Στάιπ- ερείδεται στην αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για την ίδια την μουσική.
Οι τελευταίοι, θεωρούσαν τη μουσική, από διανοητικής άποψης, τον ακρογωνιαίο λίθο της γνώσης της τάξης των πραγμάτων, την επιστήμη της αρμονίας του Σύμπαντος. Η μουσική, για αυτούς, δίδει στο ανθρώπινο ον τη δυνατότητα να διευρύνει τους ορίζοντές της ύπαρξης του, να αυτοπροσδιοριστεί, σχεδόν μεταφυσικά· να καταστεί κατά μία έννοια υπερβατικός έναντι των αναγκαιοτητών του κοινωνικού και του φυσικού κόσμου.
Ο Πλάτων, ο τεράστιος θεωρητικός στοχαστής της αρχαιότητας και ιδρυτής της Ακαδημίας (387 π.Χ), μιας σχολής με αυστηρούς ακαδημαϊκούς προσανατολισμούς στο πεδίο της φιλοσοφίας και της επιστήμης, εξήρε τη σημασία της μουσικής, περιλαμβάνοντάς την, ως βασικό μάθημα, στο πρόγραμμα σπουδών της σχολής του. Ο πλούτος της μουσικής, η δυνατότητά της να αναπτύσσει διαλεκτική επικοινωνία, εμφανίζεται πλειστάκις στους πλατωνικούς διαλόγους.
Έμπλεη πληροφοριών έκθεση των περί μουσικής απόψεών του, συναντάμε στους Νόμους, στον Τίμαιο, στη Θεωρία της κοσμολογίας, στον διάλογο Αλκιβιάδης, στον Φαίδων στον Πρωταγόρα κ.α Η βαρύνουσα σημασία της μουσικής στην πλατωνική ελεγεία, διαφαίνεται άλλωστε, από μία μόνο φράση του: «όπως ακριβώς τα μάτια μας είναι φτιαγμένα για την αστρονομία, έτσι ακριβώς τ’ αφτιά μας είναι φτιαγμένα για τη μουσική».
Ωστόσο, ο Πλάτων, όπως κάθε μεγάλος δημιουργός, βάδισε στα χνάρια ενός προγενέστερου, εν προκειμένω του Πυθαγόρα, του πατέρα της μουσικής. Θαύμαζε, την πυθαγόρεια αρμονία με τη σύζευξη των φθόγγων και την παραγωγή ηχητικών σχημάτων, καθώς και τον καθορισμό των μουσικών διαστημάτων με αριθμητικούς λόγους.
Ο Πυθαγόρας, υπήρξε ο πρώτος που ανέδειξε την επιστημονική βάση της μουσικής παράλληλα με την ανάγνωση- ερμηνεία του φυσικού κόσμου μέσω της αρμονικής λειτουργίας των αριθμών, οι οποίοι εμφορούμενοι οντολογικού περιεχομένου, συνδέονταν δομικά με το αισθητικό. Δεν μιλάμε απλώς, για ένα συμπίλημα μουσικής- αριθμών που μας διασκεδάζει. Μιλάμε, για μια λαμπηδόνα λυρισμού και απολλώνιας αισθητικής αξίας, που επιτρέπει στον άνθρωπο να επικοινωνήσει με τα ανεξερεύνητα υπαρκτικά του βάθη, απεγκλωβίζοντάς τον απ’ τις επιφανειακές, συμβατικές, εθιμικές καταστάσεις, αναγάγοντας τον ρόλο του σε αυτόν του εμπνευσμένου δημιουργού· εξερχόμενου του στείρου υποκειμενισμού, συνειδητοποιώντας την ύπαρξή του υπό το συλλογικό πρίσμα.
Πως το καταφέρνει, όμως, αυτό; Και, ειδικότερα, πως το καταφέρνει η ρόκ; Πως, δηλαδή μέσα από τα μεταλλικά ακούσματα καταφέρνω να εισέλθω σε μια αλήθεια που ίσταται πάνω από το βιοτικό ή καθημερινό στοιχείο της ύπαρξής μου; Και πως, μέσα από τους ήχους του μπάσου, των ντραμς και της ηλεκτρικής κιθάρας μπορώ να θραύσω τα δεσμά “μιας δουλικής ηθικής και μιας εξαρτημένης σχέσης του βίου” που επιβάλλουν οι κονκισταδόρες της ύπαρξής μου;
Την απάντηση, μας την δίνει ο Νίτσε, αναλύοντας και αναδεικνύοντας το μεγαλείο της αρχαίας τραγωδίας. Για τον Νίτσε, η τραγωδία προκαλεί μεγαλειώδη συναισθήματα. Μέσω αυτής, ο θεατής ανυψώνεται, συγκλονίζεται, έρχεται σε επαφή με ουρανομήκη υπαρξιακά – συγκρουσιακά στοιχεία· βαθαίνει, την ηθική του διάσταση.
Η διαιώνιση, η διαμάχη και η ώσμωση του διονυσιακού με το απολλώνιο στοιχείο, είναι η γενεσιουργός αιτία της ίδιας της καλλιτεχνικής πράξης , κατ’ επέκταση της αττικής τραγωδίας και της μουσικής.
Το απολλώνιο συμβολίζει το μέτρο, τη μορφή· είναι αρχή της εξατομίκευσης των πάντων, προσδίδει στο καθετί την ιδιότητα, την οποία φέρει. Εκφράζεται- συνδέεται με το όνειρο, μέσα από συγκεκριμένες μορφές και εικόνες, εισερχόμενο σε μια αλήθεια υπερβατική.
Στη σφαίρα του ονείρου, ο άνθρωπος οικοδομεί έναν κόσμο εναρμονισμένο με τις ατομικές του ανάγκες, ικανό να τον πλημμυρίζει με ένα βαθύ αίσθημα συγκατάνευσης και γαλήνης. Συνειδητοποιεί έτσι, ότι ο κόσμος του είναι το απείκασμα του πραγματικού κόσμου, πίσω απ’ αυτόν, δηλαδή υπάρχει ένας άλλος κόσμος.
Προσέτι δε, μέσα στο «ονειρικό» πλαίσιο, ο άνθρωπος «δύναται –ως αυτόνομος και αυτεξούσιος· φωτεινός και σύμμετρος με το Είναι του– να εξατομικεύεται, να ενδυναμώνει την ατομικότητά του και στη συνέχεια να κατέρχεται στην καθημερινή ζωή με εμπιστοσύνη, με αυτοπεποίθηση και με τάση για αυτοδιάθεση, για αυτοπροσδιορισμό». Αυτό το «φώς» η λάμψη της μορφής του απολλώνιου στοιχείου- άρρηκτα συνδεδεμένο με τη φιλοσοφία- έχει εγκολπωθεί, και, στην τέχνη.
Στον αντίποδα, το διονυσιακό στοιχείο αντιστοιχεί στην αδιαφοροποίητη ενότητα των πάντων. Μέσω της μέθης, ίδιον γνώρισμα του διονυσιακού στοιχείου, καταργείται – διαλύεται η ατομικότητα, όλα γίνονται ένα. Ο άνθρωπος, καθίσταται διπλά απελευθερωμένος.
Απεκδύεται τον φόβο του θανάτου, ταυτίζεται με τη δημιουργική δύναμη της παμμήτορας Γης, γκρεμίζοντας όλα τα συμβατικά στερεότυπα και τα «πρέπει». Το στοιχείο της μέθης, αλληλένδετο με τη βαθύτερη κοσμογονική μέθεξη, συναδελφώνει και απελευθερώνει το άτομο « από το σύμπαν της σκαλαβωμένης φύσης», εκδημενίζοντας κάθε ακαμψία, αποδυναμώνοντας κάθε συστολικό παράγοντα, υπερκερνώντας όλα τα τεχνητά εμπόδια «της αυθαιρεσίας, της εχθρότητας, της δουλικότητας, της συμβεβλημένης ηθικότητας, που του επιφυλάσσουν οι καταστάσεις ζωής και οι οποίες τον χωρίζουν από την ουσία του ως ανθρώπου». Με άλλα λόγια, λίγο πιο «μεταλλικά»… kick out the jams motherfuckers!/ I’m gonna kick ’em out ! Yeah! (MC5, 1969).
Αυτή ήταν, η κουλτούρα των αρχαίων Ελλήνων, όπως την κατέγραψε ο Νίτσε. Ένας ευαίσθητος ιδιοσυγκρασιακά λαός, μέσα από τα σπλάχνα της φύσης, «εξαρτημένος» μαζί της, με βαθειά επίγνωση του εφήμερου της ζωής· με μια άφατη ενεργητική δύναμη για ζωή, η οποία μετατρέπει την βαθειά υπαρξιακή οδύνη σε κατάφαση, εξωραϊσμό της ζωής. Ο Έλληνας αντιστρέφει την οδύνη σε ηδονή, τη στενοχώρια σε χαρά που προκύπτει από την άκρατη θέληση για την ίδια τη ζωή. Έτσι, γεννήθηκε η τραγωδία, έτσι γεννήθηκε και υπάρχει μέχρι σήμερα το αυθεντικό ροκ.
Ροκ, λοιπόν, ως βαθιά αυτοσυνειδησία και κοινωνική έκρηξη συλλογικών ατομικοτήτων. Ροκ εναντίον όλων ή… Καλύτερα, «Five to One», όπως μας τραγουδούν οι ‘’Doors’’ στα 60s, καταγγέλλοντας τη στερεοτυπική υποκρισία στις ΗΠΑ και το «χάσμα γενεών» μεταξύ λευκών και μαύρων, νέων και ηλικιωμένων, μη χρηστών και χρηστών μαριχουάνας… Gonna make it if we try/ they got the guns but we got the numbers/Gonna win, we’re taking over, τραγουδά ο «Τζιμάκος».
Παρόμοια, «διονυσιακή» στάση, κρατούν και οι «Τhe Class» με έναν ”παιάνα” τους στην ανυπακοή, σε ένα ανοιχτό κάλεσμα για ανταρσία.. στο «White riot»· Are you going backwards/ Or are you going forwards?//, αναρωτιέται ο στιχουργός Joe Strummer.Ενώ στο “ Rock the Casbah”, θέτουν στο στόχαστρό τους έναν «βασιλιά» που απαγορεύει στους υπηκόους του ένα συγκεκριμένο είδος μουσικής. Μιλούν φυσικά, για την απαγόρευση της δυτικής μουσικής στο Ιράν μετά την «Ισλαμιστική Επανάσταση».
Στο ίδιο μοτίβο, της απολλώνιας ενσυναίσθησης και του διονυσιακού ξεσπάσματος και οι «Ramones», οι οποίοι δια στόματος Joey Ramone μιλούν για μια ιστορία με ρόπαλα του baseball, βγαλμένη μέσα από τις φτωχογειτονιές του Forest Hill, “Beat on the Brat”…
Το 1970, πέντε χρόνια μετά την στρατιωτική εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ, οι «Black Sabbath», καταγγέλλουν τον πόλεμο και τους ηγέτες που δημιουργούν πολέμους κάθε είδους, μέσα από τους στίχους του “War Pigs”: In the fields the bodies turning/ As the war machine keeps turning//. Ενώ, ένα χρόνο αργότερα, οι ‘’ Led Zeppelin’’ προτρέπουν τον κόσμο να… Κινηθεί μέσα από τη συστοιχία του ‘’When the levee breaks’’ : Cryin’ won’t help you, prayin’ won’t do you no good/ when the levee breaks, mama, you got to move.
Ο Διόνυσος, ήταν ο Θεός της αναγέννησης της φύσης. Παρόμοια λειτουργία είχε και έχει, όπως είδαμε, κι η μουσική, την ανάταση- αναγέννηση της φύσης του ανθρώπου.
Το αυθεντικό- κρυστάλλινο ροκ που δεν «χειραγωγείται από τα ΜΜΕ, δεν είναι διεφθαρμένο και γεμάτο σκατά», όπως έλεγε ο Τζόνι Ρότεν νικά τον πνευματικό θάνατο και ωθεί τις μάζες στην διεκδίκηση του κοινωνικού ανασχηματισμού. Το ροκ, σε όλες τις εκφάνσεις του, είναι η αρχέγονη, ακατάλυτη, αδιάλυτη πίστη στη ζωή, καθώς έχει απίστευτη ικανότητα του «πάσχειν» και της ηδονής, χωρίς αυτό να σημαίνει την ταύτιση του ροκ με το διονυσιασμό. Ο “ροκάς” πονάει και εκφράζει την οργή του, προτείνοντας παράλληλα, μια εναλλακτική, η οποία στα μάτια των πολλών φαντάζει ουτοπία.
Ποιος, όμως, μπορεί να κρίνει την ουτοπία; Τι θα ήταν η ζωή μας χωρίς την ουτοπία; «Ένας χάρτης του κόσμου χωρίς την Ουτοπία, δεν αξίζει να τον κοιτάξεις καν, γιατί αφήνει έξω τη μόνη χώρα όπου η ανθρωπότητα πάντα θα προσγειώνεται. Κι όταν προσγειωθεί, κοιτάζει πέρα, και βλέποντας μια καλύτερη χώρα ξεκινά για εκεί. Πρόοδος είναι, η υλοποίηση της μιας μετά την άλλη ουτοπίας»*. Και πως θα γίνει αυτό; Την απάντηση μας την δίνει η Patti Smith, “People have the power’’….
Στο πλαίσιο:
- Ευχαριστώ θερμά τον φίλο και συνεργάτη, Στάθη Αγγελάκο, για την πολύτιμη συνεισφορά του στη δημιουργία του άνωθεν άρθρου.
- Χρησιμοποιήθηκε υλικό σημειώσεων της Σχολής Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών, 2014-15.
- * Όσκαρ Ουάιλδ, ”De profundis”
- Eυχαριστώ τη φίλη Ήρα για την υποστήριξη.