Μαρία Τσιμάρα
Ο Πλάτωνας και η ιδανική του “Πολιτεία”: Ανάλυση του έργου και συσχετισμός με την σημερινή κοινωνία
Μπορεί οι απόψεις του Πλάτωνα να έχουν χαρακτηριστεί συντηρητικές και αντιδημοκρατικές. Κρίνοντας όμως από την ποιότητα της δημοκρατίας που απολαμβάνουμε σήμερα, οφείλουμε να παραδεχτούμε πως πολλές από τις απόψεις του είναι ριζοσπαστικές και αντισυμβατικές ακόμα και σήμερα.
Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης ήταν δύο από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας, των οποίων τα γραπτά έχουν επηρεάσει το μέλλον και τον τρόπο σκέψης όλου του κόσμου. Ο Πλάτωνας ήταν μαθητής του Σωκράτη, ο οποίος έθεσε τα θεμέλια για τη φιλοσοφία γενικότερα. Λόγω των ακραίων απόψεων του, ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θανατική ποινή λόγω βλασφημίας, γεγονός καθοριστικό στη ζωή του Πλάτωνα, που τον έκανε να αναθεωρήσει τις ιδέες του.
Ο Πλάτων γεννήθηκε το 427 π.Χ. και προέρχονταν από μια συντηρητική οικογένεια που είχε σχέση με τη δικτατορία των 30 τυράννων στην Αθήνα. Για το λόγο αυτό, αντιτάχθηκε εναντίον της ολιγαρχίας. Ο θάνατος του δασκάλου του, όμως, τον έκανε επιφυλακτικό προς τη δημοκρατία, διότι πίστευε ότι ο κόσμος δεν λαμβάνει πάντα σωστές αποφάσεις. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, έγραψε ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία, την ” Πολιτεία”, στην οποία εξηγεί το ουτοπικό καθεστώς του.
Η ιδανική δημοκρατία σύμφωνα με τους πλατωνικούς διαλόγους
Ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία που γράφτηκαν από τον μεγάλο φιλόσοφο, το οποίο έχει επηρεάσει το μέλλον και τις ιδέες του σύγχρονου κόσμου είναι η ”Πολιτεία” ή ”Περί δικαίου”. Ο Πλάτωνας εισάγει μέσω της ουτοπίας του την ιδανική μορφή διακυβέρνησης. Μια από τις πιο θεμελιώδεις έννοιες σε αυτό το βιβλίο είναι η δικαιοσύνη, η οποία είναι μια πολύ πολύπλοκη και διφορούμενη έννοια. Με άλλα λόγια, η δικαιοσύνη, κατά τον Πλάτωνα, ορίζεται ως μια κατάσταση στην οποία ο καθένας κάνει ό, τι είναι προορισμένος να κάνει. Αυτό σημαίνει ότι κάθε κοινωνική τάξη λαμβάνει τις δέουσες υποχρεώσεις και δικαιώματα και έχει ένα συγκεκριμένο ρόλο μέσα στην κοινωνία. Σε αυτή την ιδανική κατάσταση, υπάρχουν τρεις κατηγορίες: οι φιλόσοφοι-βασιλείς, οι φύλακες και οι δημιουργοί, όπου στην καθεμία αντιστοιχεί ένα από τα μέρη της ψυχή, δηλαδή το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό.
Το καθήκον των φιλοσόφων-βασιλέων είναι να κυβερνούν, σύμφωνα με την αρετή, αμερόληπτα, για το κοινό όφελος, απολαμβάνουν σεβασμό, αλλά όχι τον πλούτο ή και τιμές. Η κατηγορία των φυλάκων οφείλει να προστατεύσει την πόλη, έχει στρατιωτικές τιμές, αλλά όχι τον ελεύθερο χρόνο ή πλούτο. Επίσης, η τάξη των δημιουργών προμηθεύει την πόλη με αγαθά, έχει την οικογενειακή ζωή, πλούτο και ελευθερία, αλλά δεν μπορεί να κυβερνήσει. Οι τρεις διαφορετικές κοινωνικές τάξεις συμμετέχουν αμοιβαία στην κοινή ωφέλεια, έτσι ώστε να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα όλων.
Ένα άλλο θέμα που αναλύεται στη ”Πολιτεία” είναι ποιος είναι υπεύθυνος να κυβερνήσει και ποία η φύση της δημοκρατίας. Χρησιμοποιώντας μια αλληγορία, που ονομάζεται ”Η αλληγορία του σπηλαίου ”, ο Πλάτων προσπαθεί να αποσαφηνίσει την παρούσα κατάσταση όλων των ανθρώπων.
Στην αλληγορία, ο Πλάτων παρομοιάζει τους απαίδευτους ανθρώπους ως κρατούμενους αλυσοδεμένους σε μια σπηλιά. Δεν μπορούν να γυρίσει το κεφάλι τους και το μόνο που μπορούν να δουν είναι το τοίχωμα του σπηλαίου. Πίσω τους καίει μια πυρκαγιά. Μεταξύ της φωτιάς και των φυλακισμένων υπάρχει ένα στηθαίο, κατά μήκος του οποίου περπατούν άνθρωποι κρατώντας αγγεία και διάφορα αντικείμενα. Οι άνθρωποι που βρίσκονται πίσω από τους κρατούμενους, δημιουργούν σκιές στον τοίχο της σπηλιάς. Οι κρατούμενοι δεν είναι σε θέση να δουν αυτές τις μορφές, τα πραγματικά αντικείμενα που περνούν πίσω τους.
Στη συνέχεια ο Πλάτωνας, υποθέτει ότι ένας κρατούμενος έχει απελευθερωθεί, και αναγκάζεται να γυρίσει και να δει τη φωτιά. Αρνείται να αποδεχτεί και να κατανοήσει πως όλα όσα έβλεπε ήταν ψεύτικα, και αμφισβητεί το τι είναι όντως αληθινό και τι όχι.
Αργότερα, υποθέτει ότι ο κρατούμενος πηγαίνει έξω από τη σπηλιά και βλέπει το φως του ήλιου. Δυσκολεύεται αρχικά να κοιτάξει το δυνατό φως του ήλιου και μετανιώνει που βγήκε από το σπήλαιο, μέχρις ότου προσαρμόζεται και αποφασίζει να μείνει έξω από αυτό.
Το ζήτημα είναι, όμως, κατά τον Πλάτωνα να επιστρέψει και να απελευθερώσει και τους άλλους δεσμώτες, όσο απρόθυμοι και να είναι, προκειμένου να αντικρίσουν την πραγματική αλήθεια και να μην ζήσουν άλλο παγιδευμένοι μέσα σε αυταπάτες και σε σκιές.
Χρησιμοποιώντας αυτή την αλληγορία, ο Πλάτων συγκρίνει τους κρατούμενους με τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι αλυσοδεμένοι στη λήθη, στις σκιές και σε μια ψεύτικη πραγματικότητα. Το φως του ήλιου συμβολίζει τη δύναμη της γνώσης και της αρετής. Ο ίδιος παραλληλίζει τον απελευθερωθεί κρατούμενο με φιλοσόφους, που πρέπει να οδηγήσουν τους απλούς ανθρώπους στο δύσβατο μονοπάτι της γνώσης, της σοφίας και της αρετής.
Τέτοια κρίσιμα ζητήματα περί δικαιοσύνης έχουν επίσης αναφερθεί στο ”Δαχτυλίδι του Γύγη’‘, όπου υποδεικνύεται πως ο άνθρωπος είναι από την φύση του άδικος και πως αν μπορούσε να διαπράττει αδικοπραξίες άνευ ποινής, θα το έπραττε συστηματικά.
Τα έργα του Πλάτωνα έχουν επηρεάσει την mainsteam κουλτούρα, ιδιαίτερα μέσω των ταινιών ”Matrix” και ”Lord of the rings”.
Αναφορικά με τις σύγχρονες κοινωνίες, είναι κρίσιμο να αναρωτηθούμε αν σήμερα είμαστε αιχμάλωτοι, ανίκανοι να δούμε την πραγματικότητα, σε μια δική μας φυλακή, όπου αλήθεια θεωρούμε μόνο ότι βλέπουμε.
Αναγάγοντας την αλληγορία αυτή με την σύγχρονη Ελλάδα θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε φιλόσοφους-βασιλείς με τους διανοούμενους, οι οποίοι βοήθησαν τους ”φυλακισμένους” Έλληνες για να βγουν από τις αλυσίδες τους σε πολλές μεταβατικές περιόδους της ιστορίας. Παρ’ όλα αυτά, κανένας τους δεν είχε πρόθεση να κυβερνήσει σύμφωνα με την πλατωνική αλληγορίας.
Ένα βασικό ζήτημα ακόμα, που ο Πλάτωνας αλλά και ο Αριστοτέλης είχαν μελετήσει ήταν η σωστή μορφή δημοκρατίας και, κατά συνέπεια, το ποιος είναι ικανός να κυβερνήσει. Και οι δύο ήταν διστακτικοί εναντίον της δημοκρατίας υπό το φόβο του να γίνει αναρχία και κακοδιοίκηση. Μερικοί συντηρητικοί θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι δεν είναι ορθό να έχουν λόγο στην πολιτική ζωή οι μη ειδικοί και οι απαίδευτοι, δεδομένου ότι είναι εύκολα χειραγωγούνται. Για αυτό την χειραγώγηση, δε, κύριος υπεύθυνος είναι τα μέσα επικοινωνίας και ενημέρωσης, των οποίων η προπαγάνδα θα μπορούσε να συγκριθεί με τις σκιές που κρατουμένων που βλέπουν ως αλήθεια.
Από την άλλη πλευρά, η ανάλυση του Πλάτωνα περί δικαιοσύνης γεννά ένα φιλοσοφικό ερώτημα σχετικά με τα όρια της ελευθερίας και το δίκαιο. Μερικές φορές, αυτό σημαίνει ότι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο θα πρέπει να περιορίσει τις ελευθερίες του του στο όνομα του κοινού καλού; Ή μήπως οφείλει να περιοριστεί η ασυδοσία μέσω του καταναγκασμού;
Τέλος, το ζήτημα του καταναγκασμού γεννά ερωτήματα σχετικά με την χρήση της βίας για την επιβολή του κοινού καλού. Ο Πλάτων πίστευε πως, μερικές φορές, είναι αναγκαίο για να αναγκαστούν οι απρόθυμοι πεφωτισμένοι να κυβερνήσουν.
Σήμερα, όμως, η αλόγιστη χρήση βίας από κρατικές αρχές δεν φαίνεται να έχει στόχο το συλλογικό καλό αλλά την καταστολή και παθητική υπακοή.