Δημήτρης Κούλαλης
”Αριστεροί διαξιφισμοί, από τον Μαρξ στον Αλτουσέρ”
Δομισμός
«Χωρίς επαναστατική θεωρία δεν μπορεί να υπάρξει επαναστατική πράξη». Ίσως η πιο γνωστή ρήση του Βλάντιμιρ Ίλιτς Λένιν, του επικεφαλής της ΕΣΣΔ και ηγέτη της κομμουνιστικής διεθνούς. Ένα απόφθεγμα, ενδεικτικό του φλογερού του πνεύματος, διαχρονικό- αιώνιο σύμβολο επαναστατικότητας ενάντια σε κάθε μορφής κομφορμισμό, μία ρήση σύμβολο της ταξικής πάλης. Για τον Λένιν η επαναστατική θεωρία προηγείται της επανάστασης. Την ίδια ακριβώς άποψη ενστερνίστηκε και επιχειρηματολόγησε επί τη βάσει αυτής, μερικές δεκαετίες αργότερα, ένας άλλος μεγάλος αριστερός στοχαστής, ο Λουίς Αλτουσέρ.
Ο Αλτουσέρ γεννήθηκε στις 16/10/1918 στο Birmandreis της Αλγερίας. Έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στη Μασσαλία και τη Λυών. Όντας άριστος μαθητής, κατάφερε να εισαχθεί το 1939 στην ΕNS (École normale supérieure) στο Παρίσι. Οι σπουδές του διήρκεσαν μέχρι την κήρυξη του πολέμου με την Γερμανία, όπου και επιστρατεύθηκε στην ισχνή –πρώτη- γαλλική αντίσταση. Εν συνεχεία, αιχμαλωτίστηκε και βρέθηκε κρατούμενος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Σλέσβιχ (Stalag Schleswig). Τα ψυχολογικά τραύματα που απεκόμισε από αυτήν την φρικτή εμπειρία, έμελλαν να τον ‘’συντροφεύσουν ‘’ σε όλη του την μετέπειτα ζωή. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του μετά την λήξη του πολέμου(1948). Αμέσως μετά έλαβε μέρος στον διαγωνισμό για τη θέση καθηγητή φιλοσοφίας στην ENS, διέπρεψε στις εξετάσεις και κατάφερε να εργάζεται ως καθηγητής στη σχολή από την οποία είχε αποφοιτήσει. Την περίοδο αυτή απεκδύθηκε τον καθολικισμό, ξεκινώντας τη σύμπλευση του με το κομμουνιστικό κίνημα και το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (ΚΚΓ). Απεβίωσε στις 22/10/1990.
Αξίζει να σταθούμε λίγο πριν περάσουμε στο βαρυσήμαντο και πολυδιάστατο έργο του, στη στράτευση του Αλτουσέρ με το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας. Εντάχθηκε στις τάξεις του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1950 και αφιερώθηκε με πάθος στον ταξικό αγώνα και στην προσπάθεια ισχυροποίησης του κινήματος. Θεωρούσε το ΚΚΓ ως τον μόνο ελπιδοφόρο, εν Γαλλία, επαναστατικό φορέα που μπορούσε να κερδίσει την μάχη με το γαλλικό –και όχι μόνο- μονοπωλιακό, καπιταλιστικό κράτος. Αντιτασσόμενος στην ταξική ανισότητα, πολέμιος κάθε μορφής μοβόρου καισαροπαπισμού, που επιβαλλόταν από τη μεταπολεμική-αστική τάξη (κατίσχυση του κεφαλαίου πάνω στον προλετάριο), τόσο στη Γαλλία όσο και στα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη, σ’ αυτήν την νέα, για την Γηραιά Ήπειρο περίοδο. Ωστόσο, ο Αλτουσέρ προχώρησε ένα βήμα παραπάνω από τους ομοϊδεάτες του. Σε μια εποχή όπου η ευρωπαϊκή αριστερά αυτονομούταν από το σοβιετικό μοντέλο ανασυντασσόταν και επαναπροσδιόριζε τους στόχους της, μέσα από την εμφάνιση νέων κινημάτων -βλ. ευρωκομμουνισμός- αλλά κυρίως μέσα από τις λαϊκές εξεγέρσεις, όπως αυτή του ‘’πανευρωπαϊκού ’’ –γαλλικού- Μάη άρχισε να ανακινεί την επαναστατική διαδικασία· ο Αλτουσέρ προχώρησε σε μια σειρά κριτικών παρεμβάσεων απέναντι στον μαρξισμό, κυρίως όσον αφορά την σχέση των κρατικών μηχανισμών με την κρατική εξουσία. Απόρροια αυτής της “αλτουσεριανής αποσταλινοποίησης” ήταν η σύγκρουση του με (τα) άλλα ιερά τέρατα της γαλλικής νόησης, τον αριστερό θεωρητικό Γκαρωντύ και τον θεμελιωτή του υπαρξισμού και ακτιβιστή της αριστεράς Ζαν Πωλ Σαρτρ. Οι τελευταίοι ήταν υπερασπιστές του πρώιμου ουμανιστικού μαρξισμού.
Ο ‘’αποσυνάγωγος’’ του ΚΚΓ παράλληλα με την κριτική που ασκούσε στο μαρξιστικό δόγμα, διατύπωσε [ευθυγραμμισμένος με το κλίμα της εποχής του, ιδίως μετά τις επεμβάσεις της ΕΣΣΔ σε Ουγγαρία (1956) και Αφγανιστάν(1968)] μια ρηξικέλευθη θεωρία για την ανατροπή της σοβιετικής νομενκλατούρας και την δημιουργία ενός σοσιαλιστικού οικοδομήματος πιο ισχυρού, πιο ‘’γήινου’’ – να κινείται δηλαδή σε πραγματικά και όχι σε ουτοπικά πλαίσια- και σίγουρα λιγότερο ευεπίφορου. Ως γνήσιος ριζοσπάστης και ανανεωτής τάραξε τα ”λιμνάζοντα” νερά της αριστερής διανόησης, διατυπώνοντας τις αρχές (θεωρητικής εργασίας) του δομικού (στρουκτουραλιστικού), εκείνο το σκαρίφημα που επαναπροσδιόρισε τις θέσεις του ευρωπαϊκού- σοσιαλιστικού οράματος. Συνοδοιπόροι του σε αυτήν την διανοητική μάχη εκ του συστάδην, στα φημισμένα «Μαθήματα Φιλοσοφάς» ήταν οι: Μπαλιμπάρ(φιλοσοφία), Μαρσέ(λογοτεχνία), Πουλαντζάς ( κράτος – πολιτική) , Τορ (ψυχανάλυση), Μπετελέμ ( οικονομία), Μπολντό- Εσταμπλέ (εκπαίδευση) και Λινάρ (ζητήματα εργατικού κινήματος).
«Η προτεραιότητα της δομής»
Δομισμός
« Η κοινωνική δομή προϋπάρχει του υποκειμένου». Πρόκειται για την θεώρηση- θέση σύμφωνα με την οποία, η δομική υπόσταση ενός πολυδιάστατου συστήματος έχει μια οφίτσιο προτεραιότητα έναντι αυτών που το απαρτίζουν. Στο καπιταλιστικό σύστημα, η άρχουσα τάξη ταξινομεί, ορίζει και εκμεταλλεύεται τα υποκείμενα ανάλογα με την χρησιμότητα του καθενός. Έτσι μετατρέπει το άτομο σε μηχανισμό προσπορισμού (του) πλούτου, καταβαραθρώνοντας την υποκειμενική του υπόσταση, δημιουργώντας εκείνη την αντίφαση για την οποία είχε κάνει λόγο ο Μαρξ – εδώ συμφωνούν οι δύο φιλόσοφοι- πως άλλοι παράγουν τον πλούτο κι άλλοι είναι οι διαγουμιστές του. Η αλτουσεριανή ενατένιση των πραγμάτων θέτει ως σημείο αναφοράς της στην θεωρητική διελκυστίνδα την παραπάνω θέση και συγκρούεται με τις ελεγείες περί ουμανιστικών αξιών και ουσιών που πρωτοστατούσαν μέχρι τότε στο χώρο της ανανεωτικής αριστεράς. Μέσα απο την αντιπαράθεση του με τους Χέγκελ και Φόυερμπαχ, ο Αλτουσέρ ωθείται στην περιχαράκωση του πίσω από την θεωρία περί μη ύπαρξης κάποιου εξωκοσμικού- υπερβατολογικού «όλου», το οποίο μάλιστα, ο άνθρωπος ενσαρκώνει ή στοχεύει να ενσαρκώσει. Εκπαραθυρώνει εν ολίγοις, την επί τη « βάσει ακριτομυθιών» θέαση περί ύπαρξης Ιδεών, τις οποίες το υποκείμενο όντας υποταγμένο και αλλοτριωμένο δεν μπορεί να ‘’δει’’ και να αποκτήσει. Επιχειρεί κατά αυτόν τον τρόπο να επικοινωνήσει την πεποίθηση του ότι η απόληξη της προτεραιότητας- επικυριαρχίας της δομής έναντι του υποκειμένου και ο επαναπροσδιορισμός του υποκειμενικού Είναι, αποτελούν την λυδία λίθο για την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης. Μιας τάξης της οποίας το σκοπό ανέδειξε και έψεξε ο Μαρξ στο δικαστήριο της Κολωνίας το 1848, όταν βρέθηκε κατηγορούμενος για το άρθρο του- περί άρνησης πληρωμής των φόρων- στην Εφημερίδα του Ρήνου, η οποία λειτουργούσε υπό την διεύθυνση του. Λέει, λοιπόν, ο Μαρξ στην ‘’απολογία ‘’ του:
« Η φορολογική πολιτική της κυβέρνησης στοχεύει στην επιβολή στην κοινωνία νόμων που ‘χουν καταδικαστεί από τις συνθήκες ζωής αυτής της κοινωνίας· στοχεύει στην διατήρηση νομοθετών που ενδιαφέρονται μόνο για τα δικά τους ιδιαίτερα συμφέροντα· επιδιώκει να καταχραστεί την πολιτική εξουσία για να θέσει τα συμφέροντα μιας μειοψηφίας πάνω από τα συμφέροντα της πλειοψηφίας».
Αυτή η υπεροχή της άρχουσας τάξης, η οποία δημιουργεί εκείνο το κοινωνικό πλαίσιο, στη βάση του οποίου τίθεται ως πρωταρχική ‘’ανάγκη’’ η εξυπηρέτηση των συμφερόντων της αποτελούν για τον Γαλλοαλγερινό φιλόσοφο μια ολότητα. Σημαντικό στοιχείο εδώ αποτελεί το γεγονός ότι αυτή η ολότητα ή καλύτερα η δομή της ολότητας είναι ευμετάβλητη και κυκλοτερή. Κάνει κύκλους -χρονικούς- και μεταβάλλεται ανάλογα με τους υπάρχοντες συσχετισμούς δυνάμεων και την αναπροσαρμογή-επαναπροσδιορισμό της παραγωγής. Η παραπάνω διαδικασία επιτυγχάνεται -πάντα- μέσα από την επαναστατικοποίηση των μέσων και των σχέσεων της παραγωγής. Αυτό το ‘’vita nuova’’ κράτος επιστρατεύει κάθε φορά διαφορετικά μέσα για την επιβολή της προτεραιότητας-βιωσιμότητας του υπάρχοντος συστήματος. Το modus vivendi του Αλτουσερ με τους μαρξιστές έγκειται στην τοπολογία της δομής με δεσπόζουσα, μετατιθέμενο κέντρο και προσδιορισμό. Οι ‘’πολέμιοι’’ του [Αλτουσέρ] αντιλαμβάνονταν το κράτος των αστών, ως ένα διμερώς τετμημένο οικοδόμημα (βάση- εποικοδόμηση), το οποίο μπορεί να προσεγγισθεί -μόνο- με οικονομιστικούς όρους. Σ’ αντίθεση με τους προαναφερθέντες, ο Αλτουσέρ αντιμετώπισε το αστικό κράτος και τις δομές του ως εκείνο το πολύπλοκο και περίπλοκο κοινωνικοπολιτικό σύστημα, που μέσα από την κυριαρχία του – στο πλαίσιο της δομής- διασφαλίζει και εξασφαλίζει την επιβίωση του έναντι των ταξικών αντιπάλων του. Αυτή η επιβαλλόμενη υπεροχή της δομής- πάντα- με ταξικό πρόσημο δεν είναι κάτι το νέο. Αποτελεί στοιχείο της πάλης των τάξεων και μια σαφή επίδειξη ισχύος της άρχουσας τάξης, εν προκειμένω αυτής των καπιταλιστών, έναντι των αντιπάλων της. Άρα, για να το πούμε και λίγο πιο εκλαϊκευμένα, καπιταλισμό έχουμε καπιταλισμό ”λουζόμαστε”. Άλλωστε, όπως έχει πει και ο Μπαλζάκ, ο αριστοκράτης και συντηρητικός λογοτέχνης του 19ου αιώνα, « όταν η μάζα των φτωχών γίνει πιο ισχυρή από την μάζα των πλουσίων, αυτός ο κόσμος θα αλλάξει».
« Όταν η μάζα των φτωχών γίνει πιο ισχυρή από την μάζα των πλουσίων, αυτός ο κόσμος θα αλλάξει». #frapress.gr
Βιβλιογραφία-Πηγές :
- Althusser, Louis. Φιλοσοφικά. Πολίτης, 1994
- Althusser, Louis. Θέσεις. Θεμέλιο, 1999
- Balibar, Etienne. Η φιλοσοφία του Μαρξ. Αθήνα , Νήσος, 1
- Μπαλτάς, Αριστείδης και Φουρτούνης, Γιώργος. Ο Λουί Αλτουσέρ και το τέλος του κλασικού Μαρξισμού. Πολίτης, 1994.
- Νίκος Πουλαντζάς ,Για τον Γκράμσι μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ παρεμβάσεις,Πολύτυπο, 1984
- Νίκος Μπογιόπουλος, Την άλλη φορά αριστερά, ΚΨΜ, 2015
- Στέλιος Παπαντωνίου , «Ο Σπινόζα περί Θεού». Ζήνων 4-5 (1983-84)
- Balibar, Etienne, Ο Σπινόζα και η πολιτική, μετάφρ. Άρης Στυλιανού. «Εστία», Αθ. 1996
- γιά τόν μάρξ,Althusser,Γράμματα, 1978
- Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: Ο Μασπερό επιδίωκε την ανατροπή, την επανάσταση, τη δημοκρατία. Real.gr, 16/4/2015
- Εφημερίδα η ”ΑΥΓΗ”: Ο Αλτουσέρ, το ΕΑΜ και ο ΣΥΡΙΖΑ 13/4/2014
- Ο Αλτουσέρ διαβάζει Σπινόζα, η ΑΥΓΗ online 18/3/2014
- Ξαναδιαβάζοντας τον Αλτουσέρ, η ΑΥΓΗ online, 19/7/2014