Σταυρούλα Κατσούλα-ΚαβάλληΗ πίεση της ομαδικής σκέψης είναι τόσο βαθιά ριζωμένη ως στοιχείο επιβίωσης, ωστόσο είναι πραγματικά χρήσιμη για τον ίδιο μας τον εαυτό;
Σε όλους μας έχει τύχει πολλές φορές να αποφύγουμε να εκφραστούμε ελεύθερα σε μία συζήτηση, να πούμε τη γνώμη μας για αυτή την εργασία στη σχολή, σε μία κουβέντα με φίλους, σε ένα μίτινγκ στη δουλειά, ή σε μία οποιαδήποτε ιδέα που πέφτει στο τραπέζι και χρειάζεται μία απόφαση, ή έστω μια κατάληξη.
Σαν να σε βλέπω. Δε λες τίποτα και κουνάς το κεφάλι σου δείχνοντας ότι δέχεσαι τις προτάσεις… Είναι φανερό πως δε θέλεις να θεωρηθείς το αιώνιο πνεύμα αντιλογίας για ακόμη μία φορά, ιδίως όταν δεν είσαι απόλυτα σίγουρος για τη διαφορετική σου γνώμη και σκέφτεσαι ότι, και οι άλλοι, ε, δεν είναι ηλίθιοι και ίσως έχουν δίκιο. Οπότε σιωπάς – μέγα λάθος.
Βλέπεις, αν κάνουν όλοι το ίδιο, ξεκινάει η λεγόμενη πίεση της ομαδικής σκέψης: μια ομάδα έξυπνων ανθρώπων παίρνουν ηλίθιες αποφάσεις επειδή ο καθένας προσαρμόζει τη γνώμη του σε μία υποτιθέμενη ομοφωνία.
Πολλές φορές έχει τύχει στη μέση ενός τραγουδιού σε ένα live, εκεί που η εκτέλεση της μπάντας γίνεται λίγο πιο ένθερμη, κάποιος μέσα στο πλήθος αρχίζει να χειροκροτεί και ένα δευτερόλεπτο αργότερα, όλη η αίθουσα κάνει το ίδιο. Το ίδιο και εσύ.
Λοιπόν, η συγκεκριμένη, παράλογα (;) αλλόκοτη συμπεριφορά σου, οφείλεται στην λεγόμενη «κοινωνική απόδειξη», ή αλλιώς το «πνεύμα του κοπαδιού» και για τους πιο σοφιστικέ ο γνωστός «κομφορμισμός». Αυτή η κοινωνική απόδειξη που οδηγεί αναπόφευκτα στην ομαδική σκέψη, σε θέλει να συμπεριφέρεσαι όπως πρέπει, μόνο αν συμπεριφέρεσαι όπως οι άλλοι. Με άλλα λόγια, όσα περισσότερα άτομα επιδοκιμάζουν μία ιδέα ή απόφαση, τόσο καλύτερες είναι – πράγμα, φυσικά, παράλογο. Έτσι λαμβάνονται αποφάσεις που, σε φυσιολογικές συνθήκες, κάθε μεμονωμένο μέλος της ομάδας θα είχε απορρίψει.
Ένα πολύ διάσημο πείραμα, αυτό του Σόλομον Ας (βλ. βίντεο), το 1950, αποδεικνύει με έναν πολύ απλό τρόπο, πώς η κοινωνική πίεση μπορεί να διαστρεβλώσει τη σωστή κρίση. Με λίγα λόγια, στο πείραμα, ο ερευνητής δείχνει γραμμές διαφορετικού μήκους σε έναν εθελοντή που πρέπει κάθε φορά να δηλώσει αν η γραμμή είναι μακρύτερη, κοντύτερη, ή ίση με μία γραμμή αναφοράς. Όταν ο εθελοντής βρίσκεται μόνος του στον χώρο, εκτιμά σωστά το μήκος τον γραμμών που του δείχνουν – η άσκηση είναι πραγματικά εύκολη, επίτηδες.
Έπειτα ο ερευνητής φέρνει άλλα επτά άτομα στην αίθουσα – τους «συννένοχούς» του, για τους οποίους όμως ο εθελοντής δεν γνωρίζει τίποτα. Οι νεοφερμένοι, ο ένας μετά τον άλλον, δίνουν λανθασμένη απάντηση δηλώνοντας ότι η εν λόγω γραμμή είναι πιο κοντή, ενώ είναι ολοφάνερα πιο μακριά από τη γραμμή αναφοράς. Ύστερα έρχεται και η σειρά του εθελοντή να απαντήσει. Μάντεψε. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως στο 30% των περιπτώσεων δίνει την ίδια λάθος απάντηση με τους προηγούμενους, από καθαρή κοινωνική πίεση.
Γιατί; Διότι αυτή η συμπεριφορά αποδείχτηκε η πιο αποτελεσματική στρατηγική επιβίωσης κατά την εξέλιξη. Για να σου δώσω να καταλάβεις, ας υποθέσουμε πως είσαι στη σαβάνα 50.000 χρόνια πριν και περπατάς με τους κυνηγούς συντρόφους σου, όταν ξαφνικά εκείνοι το βάζουν στα πόδια. Εσύ τί κάνεις; Κάθεσαι ακουμπισμένος στο ρόπαλό σου και αναρρωτιέσαι αν αυτό που βλέπεις είναι πράγματι λιοντάρι ή κάποιο άκακο ζωάκι που μοιάζει με λιοντάρι; Όχι βέβαια! Εξαφανίζεσαι και εσύ!
Μπορείς κάλλιστα να το σκεφτείς αργότερα με την ησυχία σου, όταν θα’σαι πλέον ασφαλής. Και εδώ που τα λέμε, εκείνος που συμπεριφέρθηκε διαφορετικά στη σαβάνα του Σερενγκέτι σίγουρα δεν επέζησε για να μεταβιβάσει αυτά τα γονίδιά του στους απόγονούς του. Αυτός ο τύπος συμπεριφοράς είναι τόσο βαθιά ριζωμένος μέσα σου, που εξακολουθείς να τον χρησιμοποιείς, ενώ δεν σου προσφέρει πια κανένα πλεονέκτημα επιβίωσης.
Η μοναδική περίπτωση που μπορώ να σκεφτώ στην οποία η κοινωνική απόδειξη θα σου φανεί χρήσιμη είναι αν έχεις εισιτήρια για ποδοσφαιρικό αγώνα και δεν ξέρεις προς τα που βρίσκεται το στάδιο – στην περίπτωση αυτή καλό είναι να ακολουθήσεις τα άτομα που μοιάζουν με φιλάθλους.
Έπειτα από εκατοντάδες μελέτες πάνω σε πολλές αποτυχίες πολιτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, κ.λπ, αποδείχτηκε πως όλες τους έχουν ένα κοινό σημείο: τα μέλη ενός συνόλου ή μίας ομάδας αναπτύσουν ένα συλλογικό πνεύμα που τα οδηγεί ασυνείδητα στις χειρότερες ψευδαισθήσεις. Όπως ας πούμε αν ο αρχηγός μας και η ομάδα πιστεύουν ότι η εν λόγω απόφαση είναι η βέλτιστη, ε δε μπορεί, θα πετύχει γιατί η τύχη είναι με το μέρος μας, σκέφτονται παρορμητικά τα μέλη.
Μία άλλη ψευδαίσθηση είναι αυτή της ομοφωνίας. Αν η γνώμη των άλλων είναι αντίθετη στη δική μου, σημαίνει ότι εγώ έχω άδικο. Και κακά τα ψέμματα, πολλές φορές δεν θέλουμε να είμαστε ο ανάποδος που χαλάει τη συλλογική αρμονία. Μας αρέσει πολύ να ανήκουμε σε μία ομάδα απ’ότι φαίνεται. Συνεπώς, αν διατυπώσουμε επιφυλάξεις, ίσως σκεφτόμαστε υποσυνήδειτα πως η ομάδα μας αποβάλλει.
Συμπέρασμα: Κάθε φορά που θα βρίσκεσαι σε μία ομάδα όπου βασιλεύει η πλήρης ομοφωνία, πες οπωσδήποτε τη γνώμη σου ακόμα κι αν δεν ακούσουν με ευχαρίστηση τα όσα έχεις να πεις. Αναθεώρησε τις αυτονόητες υποθέσεις. Αν είναι ανάγκη, διακινδύνευσε να βρεθείς και εκτός ομάδας. Κι αν διευθύνεις μία ομάδα, όρισε κάποιον που να κάνει τον δικηγόρο του διαβόλου. Σίγουρα δε θα είναι ο πιο αρεστός, ίσως φανεί όμως ο πιο χρήσιμος.