Ευα Μπεσλεμέ«Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος αλλά παντού είναι στις αλυσίδες. Και εκείνος που πιστεύει ότι είναι κύριος άλλων είναι ο ίδιος περισσότερο σκλάβος από αυτούς». Με αυτά τα λόγια ξεκινάει το πρώτο κεφάλαιο από το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» τoυ Ρουσσώ. Το έργο εκδόθηκε το 1762 στο Παρίσι, στην προπαρασκευαστική περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Μία περίοδο κατά την οποία κορυφώνεται η κριτική στο Ancien Régimen, την γαλλική απολυταρχία.
Ο Ρουσσώ αναζητά μέσα από το έργο του την απάντηση στο αν μπορεί να υπάρξει στην πολιτική κοινωνία, ένας κανόνας δίκαιης και ασφαλούς διακυβέρνησης, ο οποίος θα εκλαμβάνεται «τους ανθρώπους όπως είναι και τους νόμους όπως μπορούν να γίνουν». Στο έργο του οι έννοιες δικαιοσύνη και ωφελιμότητα είναι αδιάσπαστες καθώς επιλέγει να συνδέει αυτό που επιτρέπει το δίκαιο με αυτό που ορίζει το συμφέρον. Ο Ρουσσώ δεν είναι ούτε ηγεμόνας, ούτε νομοθέτης άλλωστε αυτός είναι και ο λόγος που γράφει για την πολιτική. «Αν ήμουν ηγεμόνας ή νομοθέτης δεν θα έχανα τον καιρό μου να μιλώ για το τι πρέπει να γίνει. Θα το έκανα
και θα σιωπούσα».
Για τον Ρουσσώ, η ελευθερία είναι σύμφυτη στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος γεννήθηκε για να είναι ελεύθερος και όποιος απαρνείται την ελευθερία του είναι σαν να απαρνείται την ίδια του τη φύση. Συνδέοντας τη φύση του άνθρωπου με την ελευθερία, ο Ρουσσώ αντιπαρατίθεται στις προσεγγίσεις του Hobbes και του Grotius που θέλουν ως βάση παραγωγής της πολιτικής, τις συγκρουσιακές σχέσεις των ανθρώπων. Ο Ρουσσώ αναφέρει «ο πόλεμος του ανθρώπου με τον άνθρωπο δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ούτε στη φυσική κατάσταση, στην οποία δεν υπάρχει σταθερή ιδιοκτησία, ούτε στην κοινωνία όπου τα πάντα βρίσκονται υπό την εξουσία των νόμων».
Όσο αφορά την ισχύ, αυτή είναι μία δύναμη φυσική από τα αποτελέσματα της οποίας δεν μπορεί να προκύψει καμία ηθικότητα. Ο ισχυρότερος δεν μπορεί να διατηρήσει την δύναμη του επ’ αόριστον, αν δεν καταφέρει να την μετασχηματίσει σε δίκαιο και ακολούθως να μετασχηματίσει την υπακοή σε καθήκον. Ο Ρουσσώ εκλαμβάνει το «δίκαιο του ισχυρότερου» ειρωνικά. Ακόμα και αν δεχτούμε « […]ότι ο ισχυρότερος διαθέτει πάντοτε το δίκαιο, το ζήτημα είναι να καταφέρει να γίνει ο ισχυρότερος. Τι είναι όμως το δίκαιο τη στιγμή που εξαφανίζεται μόλις εκλείπει η δύναμη;» Ο Ρουσσώ θα καταλήξει πως η ισχύς δεν δημιουργεί δίκαιο και ότι οφείλουμε να υπακούμε μόνο στις νόμιμες δυνάμεις.
Δεδομένου όμως ότι η δύναμη δεν θεμελιώνει την πολιτική, πώς θα επιτευχθεί η «συνένωση των ανθρώπων»; Όπως και ο Λοκ έτσι και ο Ρουσσώ θεωρεί ότι το ανθρώπινο γένος έφτασε σε μία κατάσταση όπου για την επιβίωση του ήταν απαραίτητο να αλλάξει τον τρόπο ύπαρξης του. Συνεπώς κρίνεται αναγκαίο να βρεθεί μία ένωση μέσα από την οποία θα προστατεύονται το πρόσωπο και οι κτήσεις του κάθε μέλους και μέσα στην οποία «ο καθένας αν και ενωμένος με τους άλλους, δεν θα υπακούει παρά μόνο στον εαυτό του και θα είναι εξίσου ελεύθερος όπως και προηγουμένως». Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με το κοινωνικό συμβόλαιο.
Το κοινωνικό συμβόλαιο προϋποθέτει «την ολοκληρωτική αλλοτρίωση του κάθε μέλους μαζί με όλα τα δικαιώματα στο σύνολο της κοινότητας». Εφόσον όλοι παραχωρούν τους εαυτούς τους σε όλους, ταυτόχρονα κανείς δεν παραχωρεί τίποτα σε κανένα. Οι όροι του κοινωνικού συμβολαίου είναι ίσοι για όλους. Οι ιδέες που κυριαρχούν είναι εκείνες της ισονομίας και της ελευθερίας. «Το δημόσιο αυτό πρόσωπο που συγκροτείται έτσι με την ένωση όλων των άλλων αποκαλούνταν άλλοτε πόλις και παίρνει σήμερα το όνομα πολιτεία ή πολιτικό σώμα, το οποίο αποκαλείται από τα μελή του κράτους όταν είναι παθητικό, κυρίαρχος όταν είναι ενεργητικό και δύναμη όταν συγκρίνεται με τα όμοια του. Ως προς τα μέλη του, αυτά παίρνουν συλλογικά το όνομα λαός, και το καθένα ξεχωριστά αποκαλείται πολίτης εφόσον συμμετέχει στην κυρίαρχη εξουσία, και υπήκοος εφόσον υποτάσσεται στους νόμους του κράτους».
Το περιεχόμενό
αυτής της ένωσης, αυτής της πολιτείας είναι η κοινή βούληση και σκοπός της, το κοινό αγαθό. Η κοινή βούληση είναι τα επιμέρους συμφέροντα όλων των μελών, δηλαδή η βούληση όλων. Η ύπαρξη της κοινής βούλησης προϋποθέτει την ελευθερία και την ισονομία. Όλοι οφείλουν να υπακούν στην γενική βούληση και οποιοσδήποτε πράττει αντίθετα προς αυτήν θα υποχρεωθεί σε αυτή από τα υπόλοιπα μέλη της πολιτείας «πράγμα που δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά το ότι θα τον εξαναγκάσουν να είναι ελεύθερος». Κοντολογίς, εφόσον τα θεμέλια του κοινωνικού συμβολαίου είναι η ισονομία και η ελευθερία και κατά συνέπεια η κοινή βούληση- δηλαδή τα συμφέροντα όλων- γιατί κάποιος να αντιβαίνει σε αυτό, δηλαδή στα ίδια του τα συμφέροντα και την ελευθερία του;
Με το κοινωνικό συμβόλαιο οι άνθρωποι αφήνουν πίσω τους την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία βρίσκονταν και περνούν στην πολιτική ένωση, στην οποία το ένστικτο αντικαθιστάται από την δικαιοσύνη και η κτήση από την ιδιοκτησία. Ποια μορφή διακυβέρνησης όμως οφείλει να έχει η ρουσσωική πολιτεία; Ο ίδιος απαντά: «αποκαλώ πολιτεία κάθε κράτος που κυβερνάται από νόμους, όποια και αν είναι η μορφή της κυβέρνησης, γιατί τότε μόνο κυβερνά το δημόσιο συμφέρον και το δημόσιο πράγμα έχει πραγματικό νόημα».
Το κοινωνικό συμβόλαιο άσκησε σημαντική επιρροή στην σύγχρονη πολιτική σκέψη. Ο Ρουσσώ και οι ιδέες του επηρέασαν την Γαλλική Επανάσταση. Στο πρώτο άρθρο της Διακήρυξης του Ανθρώπου και του Πολίτη ορίζεται ότι «οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι και ίσοι προς τα δικαιώματα τους. Οι κοινωνικές διακρίσεις δεν μπορούν να θεμελιωθούν παρά μόνο στο δημόσιο όφελος». Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η πολιτική και ηθική σκέψη του Καντ, συνδέεται σε έναν βαθμό με το Κοινωνικό Συμβόλαιο.
Σκέψεις του Ρουσσώ στο Κοινωνικό Συμβόλαιο:
«Θα ήταν δυνατό σε όσα προηγήθηκαν να προσθέσουμε, ως απόκτημα της πολιτικής κατάστασης την ηθική ελευθερία που μόνο αυτή καθιστά τον άνθρωπο πράγματι κύριο του εαυτού του».
«η εξουσία μπορεί κάλλιστα να μεταβιβαστεί αλλά η βούληση όχι».
«αν ο λαός υποσχεθεί απλώς να υπακούει, με την πράξη αυτή (αυτό)διαλύεται, χάνει την ιδιότητα του ως λαός».
«η γενική βούληση είναι πάντα ορθή και τείνει πάντα προς το δημόσιο αγαθό».
«[…] και οι αποφάσεις του λαού είναι πάντα εξίσου ορθές. Πάντοτε θέλουμε το καλό μας, αλλά δεν το διακρίνουμε και πάντοτε. Ο λαός ποτέ δεν διαφθείρεται συχνά όμως εξαπατάται, και μόνο τότε φαίνεται να θέλει το κακό του».
«Οι λαοί όπως και οι άνθρωποι, είναι ευμαθείς μόνο στη νεότητα τους, και καθώς γερνούν γίνονται αδιόρθωτοι».
«ο λαός από μόνος του επιθυμεί πάντοτε το καλό του, αλλά δεν το βλέπει πάντοτε από μόνος του. Η γενική βούληση είναι πάντοτε ορθή αλλά η κρίση που την οδηγεί δεν είναι πάντα φωτισμένη».
Υ.Γ Για τους λάτρεις της πολιτικής φιλοσοφίας, προτείνουμε το “Θεωρίες της Πολιτικής και του Κράτους” από τις εκδόσεις Σαββάλας.
Καλή ανάγνωση!