Ζωή ΚρητικούΟι απόπειρες ορισμού πολλοί, ποτέ όμως δεν φαίνεται να είναι αρκετοί προκειμένου να καλύψουν όλο το εύρος που καταλαμβάνει η λέξη τέχνη.
Πολλοί από εμάς κατά καιρούς έχουμε ποικίλες ερωτήσεις σχετικά με το τι είναι τέχνη. Οι απόπειρες ορισμού και συγκεκριμενοποίησης πολλοί, ποτέ όμως δεν φαίνεται να είναι αρκετοί προκειμένου να καλύψουν όλο το εύρος που καταλαμβάνει αυτή η μικρή λέξη. Συχνά αναρωτιόμαστε αν υπάρχουν τελικά όρια στην τέχνη, ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός έργου που μπορούμε να αποκαλέσουμε ”έργο τέχνης” αν εξυπηρετεί σκοπούς ή απλά είναι τρόπος έκφρασης .
Φιλόσοφοι και μη, έχουν αποπειραθεί από τα αρχαία κιόλας χρόνια να θέσουν όρια στην τεράστια αυτή έννοια, κάνοντας συγκεκριμένα τα τμήματα που απαρτίζεται. Θεωρίες οι οποίες αμφισβητήθηκαν και κρίθηκαν με το πέρασμα των χρόνων. Σε αντίθεση όμως με τις επιστημονικές θεωρίες, όλες οι απόπειρες ορισμού έχουν βάση και δεν αποκλείονται ούτε απορρίπτονται από κανέναν.
Αντιθέτως, καθένας που προσπαθεί να ορίσει το κάθε φιλοσοφικό θέμα, βασίζεται σε μια από τις ήδη υπάρχουσες θεωρίες εμπλέκοντας και την προσωπική του γνώμη για το αντικείμενο, προσφέροντας έτσι ακόμα ένα λιθαράκι στο να ξεδιαλυνθεί το μυστήριο των φιλοσοφικών θεμάτων, όπως και στην περίπτωσή μας με την τέχνη. Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά ορισμένες από τις πολλές -αναμφισβήτητα- θεωρίες που προσπαθούν να μας κάνουν να ενστερνιστούμε την τέχνη ως οριοθετημένο πυρήνα συγκεριμένων πραγμάτων.
-Αριστοτελικός και Πλατωνικός ορισμός: Ήδη από τα αρχαία χρόνια, οι φιλόσοφοι ήταν ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένοι με το θέμα της τέχνης. Οι δύο προαναφερθέντες φιλόσοφοι φαίνεται να έχουν έναν κοινό παρονομαστή στην προσέγγισή της-την χαρακτήρισαν σαν μίμηση και αναπαράσταση της πραγματικότητας.
Συγκεκριμένα, ανατρέχοντας στην ‘Πολιτεία’ του Πλάτωνα καταλαβαίνουμε αυτή του την προσέγγιση-κατ’ αυτόν η τέχνη είναι ‘μίμηση μιμήσεως’, γιατί η πραγματικότητα που αντιγράφει η τέχνη είναι κι αυτή αντίγραφο ενός άλλου, νοητού κόσμου. Αντίστοιχα ο και ο Αριστοτέλης, θεωρεί ως πηγή του καλού τον ρυθμό τη συμμετρία και την αρμονία (Ποιητική) και απαριθμεί δέκα κατηγορίες αξιολόγησης του αισθητικού αντικειμένου: ουσία, ποσόν, ποιόν, προς τι, που, πότε, κείσθαι, έχειν , ποιείν, πάσχειν.
-Η θεωρία των οικογενειακών ομοιοτήτων: Παρ’ ότι υπάρχουν εμφανείς ομοιότητες ανάμεσα σε κάποια έργα τέχνης, μπορεί να μην μοιράζονται κάποιο εμφανές κοινό χαρακτηριστικό. Σκεπτόμενοι αυτό τον συλλογισμό και εξετάζοντάς τον, αν παραδεχτούμε ότι ισχύει, είναι λάθος να ψάχνουμε να βρούμε έναν συγκεκριμένο ορισμό για την τέχνη.
-Η θεωρία της σημαίνουσας μορφής: Εμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, βασισμένη κυρίως στον Κλάιβ Μπελ και το βιβλίο του Art. Η βασική της ιδέα είναι ότι καθένα έργο τέχνης προκαλεί ένα συναίσθημα στον αποδέκτη, είτε το έργο είναι μουσικό κομμάτι, είτε ανάγνωσμα, είτε ζωγραφικό δημιούργημα.
Η θεωρία επικεντρώνεται στο συναίσθημα, το οποίο διαφέρει από τα ”κοινά” συναισθήματα, που προκαλούνται από οτιδήποτε άλλο. Μέσα από αυτό πηγάζει ένας ορισμός της τέχνης εν γένει που ουσιαστικά ταυτίζεται αρκετά με τον όρο ”σημαίνουσα μορφή” (όρο που έπλασε ο ίδιος ο Μπελ): η συγκεκριμένη σχέση ανάμεσα στα μέρη του έργου-τα διακριτά χαρακτηριστικά της δομής του ίδιου του έργου, πολύ περισσότερο από ότι του θέματός του. Την σημαίνουσα μορφή την αναγνωρίζουν οι ευαίσθητοι κριτικοί, οι μη ευαίσθητοι δεν μπορούν να αντιληφθούν αυτή την λεπτή έννοια.
-Η ιδεαλιστική θεωρία: Πειστικώς διατυπωμένη από τον R. G. Collingwoodστο βιβλίο του Οι αρχές της τέχνης. Σύμφωνα με αυτόν, το πραγματικό έργο τέχνης είναι μη υλικό, πρόκειται δηλαδή για μια ιδέα ή ένα συναίσθημα στο μυαλό του καλλιτέχνη. Αυτή η ιδέα επομένως προέρχεται άρρητα από την φαντασία στο μυαλό του δημιουργού και τροποποιείται και υλοποιείται από τον ίδιο με την χρήση συγκεκριμένου μέσου. Η αναπαράσταση που προκύπτει δεν αλλοιώνει όμως το έργο αυτό καθαυτό όπως παρουσιάζεται και προϋπάρχει στο μυαλό του καλλιτέχνη.
-Εξευγενισμός της λίμπιντο: Αυτή είναι η απόπειρα ορισμού σύμφωνα με τον Freud. Στο σημείο αυτό αντιλαμβανόμαστε ότι στις απόπειρες ορισμού δεν εμπλέκονται μόνο οι φιλόσοφοι και οι άμεσα συσχετισμένοι με την τέχνη, αλλά και ψυχολόγοι και οποιασδήποτε άλλης ασχολίας άτομα.
Ο Freud, ερχόμενος με έναν πιο ‘πρακτικό’ και κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της ψυχολογίας ορισμό, υποστηρίζει ότι η τέχνη είναι εξευγενισμός της λίμπιντο, ενώ άλλοι είδαν την ομορφιά στην υπηρεσία της ερωτικής έλξης. Επίσης για τον Freud, κάθε έργο τέχνης είναι η ικανοποίηση των μυστικών και απωθημένων ορμών του καλλιτέχνη στη φαντασία του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι εδώ αναφέρθηκε ένα μικρό μόνο μέρος από τις υπάρχουσες θεωρίες και ότι ανάλογα με την κάθε εποχή η τέχνη εξέφραζε την καθημερινότητα και τα γεγονότα της. Μελετώντας καλύτερα τις απόπειρες ορισμού, μπορούμε να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα για το τι είναι τέχνη.
Εσένα, ποιος είναι ο δικός σου ορισμός;
*Η εικόνα δημιουργήθηκε για το Frapress από την Νεκταρία Βιτζηλαίου