Εβίτα ΓοργορίνηΡώσικος Φορμαλισμός: η σοβιετική σχολή του μοντάζ
Σε κανένα σημείο του πλανήτη η έκρηξη της κινηματογραφικής τέχνης όταν ακόμη βρισκόταν σ’ εμβρυακό στάδιο δεν έκανε τόσο μεγάλη αίσθηση όσο στη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Η επανάσταση των μπολσεβίκων σήμανε το τέλος κάθε στοιχείου της παλιάς τάξης. Την ώρα που ο ακαδημαϊκός συντηρητισμός υποχωρούσε, οι αισθητικοί έρχονταν σε επαφή με την καλλιτεχνική πρωτοπορία και καλλιτέχνες από όλους τους τομείς της τέχνης συνεργάζονταν υγιώς μεταξύ τους.
Κυρίαρχη τέχνη ο κινηματογράφος που ως τότε ήταν περιορισμένος σε δράματα κοστουμιών και κωμωδίες. Σημαίνοντα ρόλο στην ανάπτυξή του έπαιξε η αναγόρευσή του ως « η σπουδαιότερη των τεχνών » από τον ίδιο τον Βλαντίμιρ Λένιν, ο οποίος, αν και δεν αγαπούσε ιδιαίτερα τις τέχνες, ήταν αρκετά ευφυής για να συνειδητοποιήσει την τεράστια εκφραστική δύναμη του μέσου και την απήχησή του στις μάζες. Είναι χαρακτηριστικό το ότι το 1917 στη Ρωσία υπήρχαν μόλις μερικές εκατοντάδες αίθουσες κινηματογράφου και ως το 1955 είχαν αυξηθεί σε 40.000. Το τεράστιο έργο του σοβιετικού κινηματογράφου αρχίζει (με τη διακήρυξη του Λένιν) το 1922 και ανθεί περίπου ως το 1927.
Ο ρώσικος σοβιετικός φορμαλισμός ήταν η πρώτη κινηματογραφική σχολή τέχνης .(1924-1933)
Εκφραστές και δημιουργοί της μεγάλης αυτής σχολής ήταν οι: Λεβ Κουλέσοφ, Βσέβολοντ Πουντόβκιν, Τζίγκα Βερτόφ και κυρίως o Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν
Λεβ Κουσελωφ : Θεωρείται ο πρώτος δημιουργός της αισθητικής του κινηματογράφου. Στο εργαστήρι του γεννήθηκαν ιερά τέρατα του κινηματογράφου όπως οι Αιζενσταιν,Πουντοβκιν,Παραζανωφ.Έδωσε μεγάλη σημασία στο μονταζ και στη σειρά των πλάνων σε μια ταινία.Σύμφωνα με τον Κουσελωφ το μονταζ είχε μεγαλύτερη σημασία και από το περιεχόμενο της εικόνας.
Βρεσβολοντ Πουντοβκιν : Μαθητής του Κουσελωφ και συνεχιστής του έργου του. Μίλησε για φιλμικό χώρο και χρόνο που είναι οι δύο αισθητικές αρχές του κινηματογράφου βασισμένες πάνω στο μονταζ. Ο κινηματογράφος κατά τον Πουντοβκιν μπορεί να παρεμβαίνει στο χρόνο και να δημιουργεί χώρους και χρόνους που δεν υπάρχουν πουθενά. Στις ταινίες του τα αντικείμενα αποκτούν τεράστια αξία όμοια με αυτή του ηθοποιού.
“Η μάνα” του Πουντόβκιν (1926) συνάντησε αμέσως διεθνή επιτυχία.Πρόκειται για ταινία με αρμονικές αναλογίες, με φροντισμένη φωτογραφία και με εκπληκτικό μοντάζ. Η δράση της εξελίσσεται ρυθμικά μέσα από τέσσερα συμμετρικά μέρη και το εφέ, το αποτέλεσμα του μοντάζ ελέγχεται άγρυπνα, με θαυμαστή δεξιοτεχνία.
Για τον Πουντόβκιν η «διαδικασία – κλειδί» στο μοντάζ δεν ήταν συγκρουσιακής τάξης (collision) αλλά συνδετικής (linkage). Οπως ο ίδιος σημειώνει στην εισαγωγή της γερμανικής έκδοσης του βιβλίου του, θεωρίας του κινηματογράφου«Η έκφραση, η ταινία “γυρίζεται” (is shot) είναι ολοκληρωτικά λανθασμένη και θα έπρεπε να εξαφανιστεί από τη γλωσσική χρήση. Μια ταινία δεν “γυρίζεται” αλλά δομείται (built) και αναπτύσσεται, πάνω στις χωριστές ταινίες του σελουλόιντ, που συνιστά το ακατέργαστο υλικό της».
Τζίγκα Βερτόφ : Πρωτοπόρος του Σοβιετικού κινηματογράφου στοιχειώνει ακόμη και σήμερα τις αίθουσες με τις γεμάτες νεωτερισμούς ταινίες του.Συνεχίζει να επηρεάζει την αστική κουλτούρα των σύγχρονων μεγαλουπόλεων και τους κινηματογραφιστές σε κάθε γωνιά της γης κυρίως λόγω του μανιφέστου του «Κινηματογράφος-Μάτι» που εφάρμοζε στις ταινίες του. Σύμφωνα με τη θεωρία του ο φακός της κάμερας, είναι η ιδανική προέκταση του ανθρώπινου ματιού με αποτέλεσμα να καταγράφει την πραγματικότητα αντί να την αναπαριστά. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα από τις 17 μεγάλου μήκους ταινίες που γύρισε είναι «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» του 1929.
Ο Βερτόφ παρουσιάζει τη Σοβιετική Ένωση, περιγράφοντας τη ζωή και τα επιτεύγματα μιας ολόκληρης εποχής σε ένα ρυθμό εικόνων που θα μπορούσε να καταγραφεί ως το πρώτο video clip της ιστορίας. Σαν προφήτης φαντάζεται τον άνθρωπο κυρίαρχο των μηχανών (με τις οποίες μοιράζεται τη ζωή του), της ποίησης, του σύμπαντος. Εφευρίσκει τον κινηματογράφο-αλήθεια(κινό-πράβντα) και γίνεται ένας από τους πρώτους ντοκιμαντερίστες επηρεάζοντας με τις τεχνικές του από τον Godfrey Reggio στην ταινία “Koyaanisqatsi” μέχρι τους Cinematic Orchestra που το 2003 έγραψαν το άλμπουμ “The Man with the movie camera”
Σεργκέι Αϊζενστάιν : Δεν ήταν όμως μόνο ένας σπουδαίος σκηνοθέτης αλλά υπήρξε και ο πρωτοπόρος της τέχνης του μοντάζ, επηρεάζοντας με το έργο του όλους τους μεταγενέστερους κινηματογραφιστές. Μόλις 28 χρόνων, γύρισε το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», το σημαντικότερο επίτευγμα της εποχής του βωβού κινηματογράφου και ταινία-σταθμός της Εβδομης Τέχνης. Επηρεασμένος από το Αριστερό Μέτωπο στην Τέχνη – εμπνευστής του οποίου ήταν ο ποιητής Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι – ο Αϊζενστάιν πειραματίστηκε πάνω στις εκφραστικές δυνατότητες του φιλμ θέτοντας τις βάσεις της γραμματικής της κινηματογραφικής γλώσσας και δίνοντας πρωταρχική σημασία στη διαλεκτική σύνθεση των πλάνων· το μοντάζ. Οπως το Αριστερό Μέτωπο αντιμετώπιζε το κοινό του κινηματογράφου σαν επαναστατικοποιημένο πλήθος που έπρεπε να γκρεμίσει τον κόσμο του χθες για το καλύτερο αύριο, ο Αϊζενστάιν επεδίωξε να διατηρεί αμείωτη την προσοχή του θεατή, στρέφοντάς την ταυτόχρονα προς την «επιθυμητή» κατεύθυνση: τα ματογυάλια του γιατρού που κρέμονται στο καραβόσχοινο όταν οι ναύτες τον πετούν στη θάλασσα, το πυροβολημένο πρόσωπο της ηλικιωμένης γυναίκας στη σκηνή της Οδησσού.
Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» αναγνωρίζεται ως ένα από τα αριστουργήματα του παγκόσμιου κινηματογράφου, ενώ η σκηνή με το πανικόβλητο και αλαφιασμένο πλήθος να τρέχει στα σκαλιά της Οδυσσού κυνηγημένο από τον τσαρικό στρατό, θεωρείται η καλύτερη σκηνή στην ιστορία του κινηματογράφου.
http://www.youtube.com/watch?v=WF-Pdf3RFJg&feature=player_embedded
Αυτή η σκηνή είναι το καλύτερο παράδειγμα της θεωρίας του περί μοντάζ. Είναι το λεγόμενο «μοντάζ – ατραξιόν» ή «ιδεολογικό μοντάζ». Η άμεση διαδοχή δύο κινηματογραφικών πλάνων, που πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκαλεί σοκ στον θεατή. Αυτό το σοκ είναι που θα φωτίσει και θα αποκαλύψει μια ιδέα, ένα συγκεκριμένο σύμβολο. Πολλοί κατοπινοί σκηνοθέτες έχουν αποτίσει φόρο τιμής στη συγκεκριμένη σκηνή, όπως ο Μπράιαν Ντε Πάλμα («Οι Αδιάφθοροι»), Φράνσις Φορντ Κόπολα («Ο Νονός»), Τζορτζ Λούκας («Πόλεμος των Άστρων: Η εκδίκηση των Σιθ»), ενώ κάποιοι άλλοι βρήκαν την ευκαιρία να τη διακωμωδήσουν, όπως ο Γούντι Άλεν («Μπανάνες», «Ο Ειρηνοποιός»), Τζέρι Τζάκερ («Τρελές Σφαίρες 33 1/3») και Τέρι Γκίλιαμ («Μπραζίλ»).
Για τον Αϊζενστάιν σκηνοθέτης σήμαινε μυαλό, γι΄ αυτό και θεωρείται ο κατ΄ εξοχήν εκπρόσωπος του διανοητικού κινηματογράφου.
Η διαλεκτική του μοντάζ αναδεικνύει αυτό όχι πλέον σαν τεχνική διαδικασία, αλλά σαν έννοια που ενσωματώνει την αντιπαράθεση όλων των διαφορετικών στοιχείων του φιλμ: Αντιπαράθεση ανάμεσα στα πλάνα.Αντιπαράθεση ανάμεσα στα εικαστικά στοιχεία στο εσωτερικό ενός μόνο πλάνου. Αντιπαράθεση ανάμεσα στο οπτικό και στο ηχητικό μέρος. Αντιπαράθεση στους ρυθμούς της κίνησης μέσα στο πλάνο και στη διαδοχή των πλάνων.
Συνοπτικά,οι ταινίες που αξίζει να δείτε από αυτή τη περίοδο είναι :
• Απεργία (1924), Θωρηκτό Ποτέμκιν (1925), Οκτώβρης (1928) του Σεργκέι Αϊζενστάιν
• Η Μάνα (1926) του Βσέβολοντ Πουντόβκιν
• Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή (1929) του Τζίγκα Βερτόφ
Πηγές : Ριζοσπάστης,doctv, cinefil.pblogs.gr