Η ανάδειξη της φιλοσοφίας του Νίτσε μέσω του κινηματογράφου
Επιμέλεια: Μαρία Μακράκη & Πολέμαρχος
Ο Φρίντριχ Βίλχελμ Νίτσε ήταν ένας από τους σημαντικότερους φιλόσοφους, ποιητές, συνθέτες και φιλόλογους που έβγαλε η ανθρωπότητα.
Έγραψε κριτικά δοκίμια πάνω στη θρησκεία, την ηθική, τον πολιτισμό, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες, δείχνοντας ιδιαίτερη κλίση στη χρήση μεταφορών, ειρωνείας και αφορισμών.
Μερικές από τις ιδέες του, τις φιλοσοφίες του και τα αποφθέγματα του, ενέπνευσαν πολλούς ανθρώπους της τέχνης και ιδιαίτερα του κινηματογράφου με τον οποίο και θα ασχοληθούμε στο παρόν άρθρο.
Σας παρουσιάζουμε 10 ταινίες που επηρεάστηκαν από την φιλοσοφία του
1) Χίτλερ: η αρχή του κακού (2003)
Δραματική – βιογραφική καναδική ταινία (miniseries) χωρισμένη σε δύο κομμάτια που κυκλοφόρησε στις 18 Μαΐου του 2003. Παρουσιάζεται η ζωή του Χίτλερ από τα νεανικά του χρόνια έως τη στιγμή της απόκτησης της απόλυτης κυριαρχίας.
Η ταινία ξεκινά από την Αυστρία με τον Χίτλερ παιδί, χάνει τον πατέρα του, απορρίπτεται από την Ακαδημία της Τέχνης, χάνει και τη μητέρα του και όλα αυτά μέσα του αρχίζουν να τον κλονίζουν. Μετακομίζει στη Βιέννη, μένει άστεγος και το 1914 μετακομίζει στο Μόναχο όπου συμμετέχει στο γερμανικό στράτευμα κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Καθώς βρισκόταν στο νοσοκομείο, μαθαίνει πώς ο Γερμανικός στρατός παραδόθηκε και έτσι το 1919 επιστρέφει στο Μόναχο στρέφοντας την καριέρα του στην πολιτική. Η απόφαση αυτή ήταν και η αρχή του κακού.
Παρόλο που η ιστορία και οι απόψεις του Χίτλερ απέχουν χιλιόμετρα από τη φιλοσοφία της «θέλησης για δύναμη» και από όσα πρέσβευε ο Νίτσε, οι φιλοσοφικές του απόψεις ενέπνευσαν το γερμανικό στρατό κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και ο όρος του «Υπεράνθρωπος» (Übermensch) κατέληξε να περιγράφει την Αρία φυλή.
Συνεπώς μετά τον πόλεμο και για αρκετά χρόνια ο Νίτσε ήταν παρεμελημένος, ξεχασμένος και παρεξηγημένος. Ο Walter A. Kaufmann όμως έκανε μια εξαιρετική δουλειά όπου ξεκαθαρίζει το πραγματικό πρόσωπο του Νίτσε αλλά και των ιδεών του.
2) Τσακισμένα λουλούδια (2005)
Ταινία του Τζιμ Τζάρμους που κυκλοφόρησε το 2005. Τα γεγονότα εκτυλίσσονται γύρω από έναν «Δον Ζουάν» ονόματι Ντον Τζονστον, ο οποίος μόλις τον εγκατέλειψε ο τελευταίος του έρωτας, έλαβε ένα ροζ, ανώνυμο γράμμα από κάποια πρώην του που έγραφε πως έχουν αποκτήσει μαζί έναν 19χρονο γιο, ο οποίος ίσως να τον αναζητήσει.
Ένας γείτονας του, ο Γουίνστον, τον πείθει να αναζητήσει βαθύτερα το θέμα, και ως ερασιτέχνης ντετέκτιβ, να τον βοηθήσει. Ο Γουίνστον εντοπίζει το τόπο που βρίσκονται οι πιθανές 5 γυναίκες και ο Ντον επισκέπτεται 4 από αυτές αντιμετωπίζοντας το παρελθόν αλλά και το παρόν του.
Κάθε συνάντησή του όμως έχει την ίδια κατάληξη και οι αντιδράσεις του είναι ίδιες κάθε φορά, γεγονός που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από τον «μηδενισμό» ή αλλιώς «νιχιλισμό» που εισήγαγε ο Ιβάν Τουργκένιεφ και ανέλυσε και ο Νίτσε.
Καθώς όμως στον κόσμο του Ντον όλα επιτρέπονται, πλέον δε μπορεί να ζήσει έτσι. Κάθε γυναίκα πλέον έχει την ίδια αξία για τον Ντον και η καθεμιά θα μπορούσε να έχει γράψει το άρθρο. Κυριαρχεί δηλαδή μια αέναη επανάληψη, γνωστή από τον Νίτσε ως «Eternal recurrence» που κάθε επιλογή μπορεί να έχει και μια πιθανότητα.
3) Ο Θρίαμβος της Θέλησης (1935)
Κινηματογραφικό έργο του Λένι Ρίφενσταλ που μας παρουσιάζει γεγονότα του 1934, όταν η συγκέντρωση του ναζιστικού κόμματος έλαβε χώρα στη Νυρεμβέργη.
Δεν υπάρχει μια συνεχής διήγηση της ιστορίας αλλά αποτυπώνονται πολλές ομιλίες από τους μεγαλύτερους ηγέτες του ναζιστικού κόμματος, συμπεριλαμβανομένου και του Χίτλερ, με στόχο να εκστασιάσουν το κοινό.
Η ταινία έχει χαρακτηριστεί σημαντική για τις επόμενες γενιές καθώς παρουσιάζει την άνοδο του Τρίτου Ράιχ. Στην ταινία μπορεί να μη παρουσιάζεται ο αντισημιτισμός όμως κυριαρχεί η ανάδειξη του Χίτλερ και των ακολούθων του καθώς όσα αναφέρει ο Χίτλερ παρουσιάζονται σε ένα κλίμα μεσσιανισμού.
Η ταινία αποτυπώνει μια παρανόηση της άποψης του Νίτσε για την «Θέληση για δύναμη» (the Will of Power) και διακρίνει την Ισχύ από την Δύναμη.
4) Αποκάλυψη τώρα (1979)
Αμερικανική πολεμική ταινία περιπέτειας, σε σκηνοθεσία και παραγωγή Φράνσις Φορντ Κόπολα. Παρά τα αρχικά προβλήματα της ταινίας (οικονομικές δυσκολίες, θέματα υγείας του Μάρλον Μπράντο) και την μικρή αποδοχή που γνώρισε στις αρχές, η ταινία αυτή διακρίθηκε και τιμήθηκε επίσης με ένα Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες.
Αφηγείται την ιστορία ενός Αμερικανού στρατιώτη, του Μπέντζαμιν Γουίλανρτν, που έχει σταλεί στην Καμπόντια για να δολοφονήσει τον συνταγματάρχη Κούρτζ, κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ, ο οποίος έχει «παραστρατήσει».
Η ταινία παρουσιάζει ανθρώπους που προσπαθούν να βρουν το νόημα της ζωής του, ενώ η ιδέα που κυριαρχεί είναι η θεωρία της «Γέννησης της Τραγωδίας» του Νίτσε.
5) Η Θυσία (1986)
Η τελευταία ταινία του Ρώσου σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι, ο οποίος μετά την ολοκλήρωση της έφυγε από τη ζωή.
Το έργο ξεκινά με τη σκηνή όπου ο Αλεξάντερ φυτεύει μαζί με το γιο του που έχει χάσει τη μιλιά του ένα ξεραμένο δέντρο, με τη ελπίδα ότι ποτίζοντας το αυτό θα ανθίσει και πάλι.
Ο Αλεξάντερ είχε δηλώσει στον φίλο του πως δεν πιστεύει στην ύπαρξη του Θεού. Όταν όμως ξεσπά ένας πυρηνικός πόλεμος, ο Αλεξάντερ προσεύχεται στο Θεό για να τους σώσει από τον καταστροφική και ως αντάλλαγμα του προσφέρει όλα του τα υλικά αγαθά. Ο φίλος του όμως τον προτρέπει να επισκεφθεί μια κυρία ονόματι Μαρία, που θεωρεί ότι είναι μάγισσα, η οποία θα μπορούσε να σώσει τον κόσμο.
Την επόμενη μέρα ο πόλεμος έχει λήξει και όλα είναι ειρηνικά. Έτσι ο Αλεξάντερ προτρέπει την οικογένεια του σε ένα περίπατο και κατά τη διάρκεια αυτή βάζει φωτιά και καταστρέφει το σπίτι του (ως αντάλλαγμα για τη σωτηρία).
Στο τέλος της ταινίας, ο γιος του βρίσκει και πάλι τη μιλιά του, ενώ το ξεραμένο δέντρο άνθισε και πάλι. Σε ποιον οφείλεται όμως αυτή η εξέλιξη; Στη μάγισσα ή στον Θεό;
Στην ταινία αυτή ο Ταρκόφσκι αποδίδει τη θεωρία του «αέναου γυρισμού» ή αλλιώς της «αέναης επιστροφής» του Νίτσε ως απάντηση στον «νιχιλισμό».
6) Ο συνήγορος του Διαβόλου (1997)
Ο Κevin Lomax δεν έχει χάσει ποτέ σε δικαστική αίθουσα, μέχρι την στιγμή που John Milton, μεγαλοδικηγόρος, του προσφέρει θέση στην εταιρεία του, αλλάζοντας/ελέγχοντας του, ριζικά την ζωή.
Η ταινία στην πραγματικότητα ασχολείται με την σημασία της ελεύθερης βούλησης και τις αλληλεπιδράσεις που προκαλεί η μια ατομική βούληση στην άλλη.
Σε έναν κόσμο όπου η βούληση ενός ατόμου δεν είναι αποκλεισμένη από τις αντίστοιχες ατομικές των άλλων, στο τέλος θα επικρατήσει αναγκαστικά μια.
Αξιοσημείωτη είναι και η αντιπαραβολή της βούλησης για εξουσία που εκπροσωπεί ο Κέβιν με την αντίστοιχη για απόλαυση που εκφράζεται στο πρόσωπο του John.
Για τη σημασία της βούλησης ο Νίτσε περνά διάφορα μηνύματα σχεδόν σε όλες τις θεωρίες του.
7) H Πηγή (2006)
O Aronofsky την είχε αποκαλέσει μια απλή ιστορία αγάπης στην πραγματικότητα, το The Fountain είναι πολλά περισσότερα!
Η ταινία αφηγείται στις ιστορίες του Τοmas, Του ΤοM και του Tommy που ο καθένας προσπαθεί να σώσει την αγάπη του.
Ο πρώτος αναζητά θεραπεία για την άρρωστη γυναίκα του, ο δεύτερος ψάχνει το Δέντρο της Ζωής στην Νέα Ισπανία, για να σώσει την βασίλισσα του και ο τρίτος χαρακτήρας είναι ένας ταξιδευτής που έχει ως σκοπό της ζωής του, να προστατεύει το πολύτιμο δέντρο του.
Η πηγή εστιάζει στην θεωρία του Νίτσε περί της αιώνιας επανάληψης, ότι το ίδιο γεγονός μπορεί να επαναλαμβάνεται πολλές φορές μέσα σε πολλαπλά διαστήματα.
Ο Τοm, o Tomas και ο Tommy είναι στην ουσία το ίδιο πρόσωπο που δρα σε διαφορετικές στιγμές και μέρη για να επιτύχει τον ίδιο σκοπό. Να βρει το δέντρο της Ζωής, χωρίς ωστόσο η προσπάθεια να φέρνει αποτέλεσμα.
8) Fight Club (1999)
Το Fight Club (δεν μεταφράσαμε τον τίτλο προς τιμήν αυτής της ταινιάρας) βασισμένο στο βιβλίο του Chuck Palahniuk αποτελεί πλέον ορόσημο για την ποπ καλτ κινηματογραφική κουλτούρα, αφηγείται μια ιστορία βίας και μηδενισμού .
Ο Edwart Norton υποδύεται έναν υπάλληλο που έχει ως χόμπι να παραβρίσκεται σε συναντήσεις ομάδων υποστήριξης (πχ ανώνυμοι αλκοολικοί για να καταλάβεις) υποκρινόμενος το θύμα.
Η ζωή του θα αλλάξει όταν θα συναντήσει τον Tyler Durden, μαζί θα οργανώσουν ένα Fight Club και θα σχεδιάσουν ένα σχέδιο καταστροφής του υλικού κόσμου.
Εάν παρατηρήσεις όλες τις λεπτομέρειες της ταινίας το τέλος δεν θα μοιάζει με έκπληξη.
Ακολουθώντας τη φιλοσοφική σκέψη του Υπεράνθρωπου (Νίτσε), όπου μια νέα προσωπικότητα γεννιέται μέσα σ’ ένα άτομο που αμφισβητεί τις κοινωνικές αξίες και εμπιστεύεται μόνο την δική του κρίση και αξίες. Είναι μια σύγκρουση ανάμεσα στις αξίες του αφέντη και του σκλάβου που γεννιούνται στο μυαλό ενός ατόμου.
9) Ναπολέων (1927)
Tο βουβό γαλλικό αριστούργημα του Abel Gance, αφηγείται την ιστορία του Ναπολέοντα από την εποχή που ήταν νέος μέχρι και την εποχή που εισέβαλε στην Ιταλία με τα γαλλικά στρατεύματα.
Η ταινία εγκαινίασε νέες τεχνικές κινηματογράφισης (κάμερες εν κινήσει, υποβρύχιες λήψεις) που επηρέασαν το γαλλικό νέο κύμα. Ο Ναπολέων είναι ο χαρακτήρας που αντικατοπτρίζει πληρέστατα τη θεωρία του Νίτσε για την θέληση της Εξουσίας.
10) To άλογο του Τορίνο (2011)
Αποτελεί την τελευταία ταινία του Bela Tarr. Είναι μια ασπρόμαυρη ταινία 30 μονοπλάνων που απεικονίζουν την καθημερινότητα ενός αλόγου, του ιδιοκτήτη του και της κόρης του ιδιοκτήτη.
Η ταινία ξεκινά αναφέροντας πως στις 3 Ιανουαρίου του 1889, ο Νίτσε υπήρξε μάρτυρας ενός βίαιου μαστιγώματος αλόγου, γεγονός που μπορεί να προκάλεσε τον νευρικό κλονισμό του.
Η ταινία δεν έχει εμπνευστεί από κάποια θεωρεία του Νίτσε, αλλά σκιαγραφεί την αιτία tremendous της φιλοσοφίας του: Η βαρύτητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο μηδενισμός εμφανίζεται κάθε στιγμή της ημέρας των πρωταγωνιστών. Δεν υπάρχει κανένα διαχωριστικό σημείο μεταξύ του κόσμου των πρωταγωνιστών και του κοινού. Αυτά που παρακολουθεί το κοινό μπορεί να τα δει και στην καθημερινότητα του.
Παράλληλα εμφανίζεται και η σκέψη του ”Ν”, ότι ο άνθρωπος οφείλει να κατηγορεί τον θεό αλλά και τον άνθρωπο για την πτώση της ανθρωπότητας.
“Νίτσε-Βάγκνερ: Ένα έργο για το φασισμό” στο θέατρο Τόπος Αλλού