Η “Φόνισσα” του Παπαδιαμάντη αποτελεί ένα σημαντικό έργο τόσο του ίδιου του Παπαδιαμάντη,όσο και της ελληνικής λογοτεχνίας. Ας μάθουμε περισσότερα για αυτό!
Το έργο δημοσιεύτηκε το 1903 σε συνέχειες στο περιοδικό “Παναθήναια” με τον υπότιτλο “κοινωνικό μυθιστόρημα”.
Η υπόθεση αφορά μία γριά χήρα -τη Φραγκογιαννού ή Αμέρσα- η οποία αναλογίζεται τη βασανισμένη ζωή της καθώς ξενυχτάει δίπλα από την κούνια της εγγονή της και καταλήγει να την πνίγει.Οι τύψεις που νιώθει αρχικά, σύντομα αντικαθίστανται με την έμμονη ιδέα της δολοφονίας μικρών κοριτσιών.Έτσι, δολοφονεί ακόμη τρία κορίτσια,μέχρι τη στιγμή που γίνεται αντιληπτή από την χωροφυλακή για ένα έγκλημα που όμως δε διέπραξε.
Τι οδήγησε όμως μία φαινομενικά σώφρων γυναίκα στο να γίνει μία κατ’επανάληψη φόνισσα; Όπως φαίνεται από την αρχή του διηγήματος η Φραγκογιαννού είναι μία απογοητευμένη γυναίκα.Η ίδια με πικρία συμπεραίνει ότι ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρέτη τους άλλους.
Στην αρχή υπηρέτρια των γονιών κι αργότερα του συζύγου και των παιδιών της παρατηρεί ότι η ζωή της καθοριζόταν πάντα από επιλογές τρίτων. Για παράδειγμα όταν βρισκόταν στο πατρικό της φαίνεται ότι ο αδερφός της μεθυσμένος και διωκόμενος από την χωροφυλακή τη μαχαίρωσε.
Εκείνη δεν τον κατέδωσε ποτέ ,ούτε καν τη στιγμή του περιστατικού που οι χωροφύλακες έψαχναν το σπίτι. Λίγα λεπτά αργότερα όμως φεύγοντας και έχοντας ξεμεθύσει το μόνο που είπε σε αυτή ήταν Κοίταξε να κρύψης εκείνο το «χαμπέρι» εννοώντας το μαχαίρι,δείχνοντας την απαξίωση και την αχαριστία που δέχτηκε μέχρι να καταλήξει …φόνισσα!
Ο άντρας της ανίκανος και άβουλος καθώς ήταν δε μπορούσε να λογαριάσει ούτε το μισθό του και τον έκλεβαν. Έτσι, η ίδια έπρεπε να λαμβάνει και να διαχειρίζεται ακόμη και το μισθό του. Και από τους γιους της όμως γεύτηκε πικρία,αφού παρά τις θυσίες της για να τους μεγαλώσει, όταν εκείνοι ξενιτεύτηκαν σταμάτησαν να στέλνουν γράμματα. Συνεπώς, η Φόνισσα είχε γευτεί την απογοήτευση πολλές φορές.
Ένα ακόμη φλέγον ζήτημα της εποχής το οποίο αποτελεί κίνητρο των πράξεων της ήταν ο θεσμός της προίκας,ο οποίος επικρίνεται έντονα στο έργο. Ο συγκεκριμένος θεσμός φαίνεται να έχει σημαδέψει την Φραγκογιαννού κάνοντας την να πιστεύει ότι για αυτό το λόγο τα κορίτσια αποτελούν βάρος για τις οικογένειες-ιδιαίτερα τις φτωχές.
Η πρώτη φορά που η Φόνισσα βίωσε τα δεινά της προίκας ήταν στο δικό της γάμο,όταν ο πατέρας της επέλεξε για εκείνη έναν απλοϊκόν, ολιγαρκή και μετριόφρονα άντρα που δε θα ζητούσε μεγάλη προίκα. Η ίδια αναφέρει ότι τοσο η ίδια ,όσο και ο κοινωνικός της περίγυρος(συμπεριλμβανομένου του πατέρα της)τον θεωρούσαν χαζό.
Και η μητέρα της όμως αποδείχθηκε ύπουλη,αφού φρόντισε να της δώσει μικρότερη προίκα απόόση της αναλογούσε. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι η μητέρα της επιτηρούσε τους δύο νέους μέχρι τη στιγμή του μυστηρίου αποτρέποντας κάθε είδους συνομιλία, ώστε η κόρη της να μη σηκώση τα μυαλά του γαμβρού, πονηρέψη και ζητή προικιά περισσότερα.
Ωστόσο και για το γάμο της δικής της κόρης οι σκέψεις της είναι σκληρές. Περιγράφει τον κόπο που έκανε η ίδια να βρει έναν άντρα για την κόρη της,ο οποίος αν καιπεριγράφεται ως ανάξιος της κόρης της, ήταν πολύ απαιτητικός. Τη στιγμή που έβλεπε μάλιστα την κόρη της ντυμένη νύφη σκεφτόταν με λύπη τις θυσίες που χρειάστηκε για να πραγματοποιηθεί αυτός ο γάμος.
Έτσι μέσα από τις περιγραφές της πρωταγωνίστριας περιγράφονται οι ανθρώπινες σχέσεις σαν σχέσεις σκληρής αγοραπωλησίας,οι οποίες δε σέβονται ούτε τους δεσμούς μεταξύ μητέρας και κόρης.
Η σημασία του έργου όμως δεν έγκειται αποκλειστικά στα νοήματα των οποίων γίνεται φορέας,αλλά και στην χρονική περίοδο που γράφτηκε. Το έργο γράφτηκε στις αρχές του 19ου αιώνα (1903) οπότε ο φεμινισμός στην Ελλάδα βρισκόταν σε αρχικά στάδια.Πριν λίγα χρόνια είχαν ξεκινήσει ορισμένες φεμινιστικές δράσεις-κυρίως από την Καλλιρρόη Παρρέν-,όπως η έκδοση της πρώτης “γυναικείας” εφημερίδας το 1887 και η εκπροσώπηση της Ελλάδας σε αντίστοιχα συνέδρια.
Ο Παπαδιαμάντης λοιπόν χρησιμοποιεί μία αρνητική ηρωίδα με σκοπό να αναδείξει την καταπίεση και τα βάσανα που υφίσταντο οι γυναίκες σε μία εποχή που στην Ελλάδα δεν είχαν ούτε το δικαίωμα ψήφου (το έργο γράφτηκε 20 χρόνια πριν το ζήτημα τεθεί κι απορριφθεί από τη Βουλή για πρώτη φορά).
Η συγκεκριμένη γυναίκα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι τρελάθηκε και ψήλωσε ο νους της,επειδή είχε κουραστεί να βλέπει τις γυναίκες τριγύρω τη να είναι υποχείρια των αντρών και να βασανίζονται.Έτσι τα εγκλήματα περιορίζονταν τόσο στο φύλο(μόνο κορίτσια) όσο και στην ηλικία(μόνο παιδιά),ώστε να αποτραπεί η μελλοντική τους κακομεταχείριση.
Συνεπώς η “Φόνισσα” θεωρείται δικαίως ένα από τα σημαντικότερα διηγήματα της ελληνικής λογοτεχνίας,αφού υπέδειξε την καταπίεση του γυναικείου φύλου σε μία εποχή κατά την οποία οι γυναίκες στερούνταν πολλές,θεμελιώδης ελευθερίες.