Ο Άγγελος Αλετράς, σκηνοθέτης και καθηγητής Ιστορίας και Αισθητικής του Κινηματογράφου, μας μυεί στον θεωρητικό κόσμο του σινεμά
Η πρώτη καλοκαιρινή cineύρεση έχει έναν πιο θεωρητικό χαρακτήρα, αφού φιλοξενεί τον Άγγελο Αλετρά, σκηνοθέτη και καθηγητή μου στο μάθημα της Ιστορίας και Αισθητικής του Κινηματογράφου, που μας μιλάει για τη μελέτη του πάνω στον κινηματογράφο, μέσα από αναφορές στον Ταρκόφσκι, το ποιητικό cinema και την κινηματογραφοφιλία.
Είσαι απόφοιτος της σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών, ολοκλήρωσες το Master σκηνοθεσίας και σεναρίου στην Αγγλία και τώρα κάνεις διδακτορικό πάνω στον Ταρκόφσκι και διδάσκεις ιστορία και αισθητική κινηματογράφου; Γιατί επέλεξες τον Ταρκόφσκι; Τι έχει να διδάξει στον σύγχρονο κινηματογράφο;
Όταν ακόμα σπούδαζα στο Πολυτεχνείο είχα πάει σε ένα αφιέρωμα που είχε γίνει για τον Ταρκόφσκι και ξεκίνησα βλέποντας το «Αντρέι Ρουμλπιόφ», ενθουσιάστηκα και τις επόμενες μέρες παρακολούθησα ολόκληρο το αφιέρωμα. Πολλές από τις ταινίες δεν τις κατάλαβα με την πρώτη προβολή, αλλά γοητεύτηκα τόσο πολύ από την εικαστική τους σύνθεση που αυτό με οδήγησε στο να τις ξαναδώ και να προσπαθήσω να τις αποκωδικοποιήσω. Αυτή η διαδικασία με ώθησε αρχικά στην ενασχόληση με την στατική φωτογραφία και στη συνέχεια στον κινηματογράφο. Αρχικά, λοιπόν, η αγαπημένη μου ταινία ήταν το «Αντρέι Ρουμπλιόφ», ενώ τώρα είμαι ανάμεσα στο «Stalker» και στον «Καθρέφτη».
Still από την ταινία “Αντρέι Ρουμπλιώφ” του Αντρέι Ταρκόφσκι.
Επέλεξα τον συγκεκριμένο σκηνοθέτη ίσως γιατί, μέσα από τις ταινίες του, γεννήθηκαν σε εμένα ένα πλήθος ερωτημάτων στα οποία ήθελα να δώσω μια μορφή απάντησης μέσα από τις διαδρομές της θεωρίας και της έρευνας. Πολλά από αυτά τα ερωτήματα αφορούσαν την ίδια την γλώσσα του κινηματογράφου, ενώ άλλα αφορούσαν, όπως συνειδητοποίησα στην πορεία, τον ίδιο μου τον εαυτό ως θεατή.
Ο κινηματογράφος του Ταρκόφσκι αποτελεί ένα μοναδικό πάντρεμα μιας ριζοσπαστικά πρωτότυπης κινηματογραφικής γραφής με ένα περιεχόμενο πολυσύνθετο και βαθιά φιλοσοφικό. Αυτό είναι για εμένα ένα από τα ζητούμενα του κινηματογράφου και της καλλιτεχνικής έκφρασης γενικότερα. Αυτή είναι και η παρακαταθήκη του Ταρκόφσκι στον σύγχρονο κινηματογράφο: ένας κινηματογράφος που, μέσα από την διαδοχή εικόνων και ήχων, σκέπτεται.
Πως προέκυψε η αγάπη σου για τον κινηματογράφο;
Η αγάπη μου για τον κινηματογράφο δεν ξέρω πως προέκυψε, υπάρχει σχεδόν από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Είναι ίσως κοινότοπο αυτό που θα πω, αλλά η εμπειρία της σκοτεινής αίθουσας μου ασκούσε πάντοτε μια ιδιαίτερη γοητεία, όπως φυσικά και σε όλους αυτούς που αγαπάνε τον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος υπήρξε η κατεξοχήν μοντέρνα τέχνη του εικοστού αιώνα και ενέπνευσε στους θεατές μια πολύ ξεχωριστή μορφή αγάπης, την κινηματογραφοφιλία.
“Η Susan Sontag λέει ότι η κινηματογραφοφιλία, ως ιστορικό φαινόμενο, έχει πλέον πεθάνει.”
Ελπίζω η μελλοντική ιστορία του κινηματογράφου να την διαψεύσει.
Ποια είναι τα σημαντικότερα κινηματογραφικά ρεύματα παγκοσμίως;
Στην ιστορία του κινηματογράφου έχουν εμφανιστεί πολλά πρωτοποριακά ρεύματα και εθνικές σχολές που η σημασία τους υπήρξε καθοριστική ως προς την εξέλιξη της κινηματογραφικής γλώσσας, αλλά αν εστιάσουμε στην σύγχρονη παραγωγή ταινιών τα πράγματα είναι διαφορετικά σε σχέση με το παρελθόν.
Νομίζω ότι σήμερα οι πινελιές ιδιαιτερότητας που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ανανεωτικά σε σχέση με την κινηματογραφική έκφραση λιγοστεύουν ολοένα και περισσότερο. Αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη ικανών δημιουργών, αλλά στο ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο ζούμε. Οι αμείλικτοι όροι της αγοράς σε επίπεδο αναζήτησης χρημάτων, παρέμβασης και τυποποίησης των σεναρίων, ακόμα και φεστιβαλικής προώθησης, έχουν σε μεγάλο βαθμό ακρωτηριάσει τον μυθοπλαστικό κινηματογράφο. Ίσως στην παραγωγή ντοκιμαντέρ τα πράγματα να είναι λίγο καλύτερα…
Μετά τη δεκαετία του 1990, οι ανανεωτικές τάσεις στο πλαίσιο του μυθοπλαστικού σινεμά, μπορούν, ίσως να εντοπιστούν στον Ιρανικό κινηματογράφο, με όλη την παράδοση του Ουμανισμού που φέρνει από πίσω του, με κορυφαίο εκπρόσωπο τον Κιαροστάμι και από την άλλη στον Ασιατικό κινηματογράφο που έχει βεβαίως άλλα χαρακτηριστικά, όπως η έντονη βία και η σεξουαλικότητα.
Ποιες είναι οι επιρροές των προγενέστερων μορφών τέχνης πάνω στον κινηματογράφο;
Ο κινηματογράφος είναι μια τέχνη χωρική και χρονική ή, αλλιώς, αναπαραστατική και αφηγηματική. Υπό αυτή την έννοια μοιραία επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ζωγραφική και το μυθιστόρημα, όπως φυσικά και από το θέατρο. Ως τεχνική, ο κινηματογράφος αποτελεί την κατάληξη μιας σειράς εφευρέσεων που, μετά την επίτευξη της φωτογραφικής καταγραφής, είχαν ως κύριο στόχο την καταγραφή της κίνησης.
Επιπλέον, στις απαρχές του, προτού ακόμα εδραιωθεί ως τέχνη, ο κινηματογράφος επηρεάστηκε καθοριστικά από μορφές λαϊκής ψυχαγωγίας, όπως το βαριετέ, το τσίρκο και η ταχυδακτυλουργία. Και πάνω από όλα διαμορφώθηκε και συνεχίζει να διαμορφώνεται από την ίδια την πραγματικότητα της ζωής, δηλαδή από τον άνθρωπο, τα πάθη του, τις αδυναμίες του, τα όνειρά του.
Πιστεύεις ότι ένας σκηνοθέτης πρέπει να κρίνεται από το σύνολο του έργου του; Ποιοι είναι εκείνοι οι σκηνοθέτες που κατάφεραν να μείνουν σταθεροί και συνεπείς κατά τη διάρκεια του έργου τους;
Προσωπικά, ο κινηματογράφος που μου αρέσει περισσότερο προέρχεται από σκηνοθέτες που έχουν αφήσει πίσω τους ένα ενιαίο σώμα έργου. Τους σκηνοθέτες εκείνους που έχουν κατορθώσει να δημιουργήσουν ένα κινηματογραφικό σύμπαν που είναι σε μεγάλο βαθμό προσωπικό, που φέρει, με άλλα λόγια, μια ιδιαιτερότητα ύφους, ατμόσφαιρας, βλέμματος πάνω στα πράγματα της ζωής, το οποίο διαπερνά ολόκληρη την φιλμογραφία τους. Τους σκηνοθέτες δηλαδή εκείνους που εάν έχεις δει και αγαπήσει μια ταινία τους, μπορείς εύκολα να αναγνωρίσεις τα ίχνη της και στις υπόλοιπες ταινίες που έχουν γυρίσει.
Τα παραδείγματα τέτοιων σκηνοθετών είναι αρκετά στην ιστορία του κινηματογράφου. Ο Ταρκόφσκι θεωρούσε πάντως τον Μπρεσόν ως τον πιο συνεπή κινηματογραφικό δημιουργό.
Για μένα όλοι οι μεγάλοι σκηνοθέτες έχουν ένα σώμα έργου που με κάποιο τρόπο έχει μια μορφή συνεκτικότητας. Για παράδειγμα, ο Αντονιόνι μίλησε με εντελώς πρωτότυπο τρόπο για την αστική αποξένωση. Ο Μπέργκμαν ήταν ο πρώτος που έθεσε, κινηματογραφικά, ερωτήματα αμιγώς υπαρξιακά και φιλοσοφικά. Έθεσε το ερώτημα για την ύπαρξη ή την ανυπαρξία του Θεού ή για τη σιωπή Του. Πάτησε σε μια πολύ μεγάλη δραματουργική παράδοση και έφτιαξε ένα κινηματογραφικό σύμπαν. Ήταν βέβαια, και ο ίδιος εξαιρετικός δραματουργός.
Ο Ταρκόφσκι ήταν από τους σκηνοθέτες που άφησαν ένα θεωρητικό βιβλίο πίσω τους. Αναφερόμενος εκτεταμένα στο ζήτημα του εσωτερικού ρυθμού των πλάνων, μίλησε με μεγάλη πρωτοτυπία για την έννοια του κινηματογραφικού χρόνου, αφού ο ίδιος ο κινηματογράφος ήταν για αυτόν το ‘σμίλευμα του χρόνου’. Προσπάθησε, μέσα από την δικιά του ματιά πάνω στην κινηματογραφική φόρμα, να θέσει ζητήματα καθαρά πνευματικά.
Ένα είδος κινηματογράφου είναι το ποιητικό cinema. Μίλησε μας για αυτό.
Η σκιαγράφηση ενός ακριβούς ορισμού για το τι είναι ποίηση στον κινηματογράφο είναι κάτι ιδιαίτερα δύσκολο και σε μεγάλο βαθμό επισφαλές, διότι η ποίηση έχει πάντα την εξαιρετική δυνατότητα να ξεγλιστρά από μονοσήμαντους ορισμούς. Αυτό γίνεται περισσότερο εμφανές από το γεγονός ότι ο όρος ‘ποιητικός κινηματογράφος‘ έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον από τους κριτικούς για να περιγράψει σκηνοθέτες και κινηματογραφικές πρακτικές που είναι εκ διαμέτρου αντίθετες μεταξύ τους.
Έτσι όπως καταλαβαίνω εγώ τον όρο, ένα κεντρικό χαρακτηριστικό του ποιητικού κινηματογράφου είναι ίσως η υιοθέτηση μιας ιδιότυπης κάθε φορά γραφής, η οποία επιχειρεί να διανοίξει διαφορετικούς τρόπους αναπαράστασης και κατανόησης της πραγματικότητας. Μιας γραφής, η οποία, απελευθερωμένη από τις νόρμες της κλασικής αφήγησης, επιδιώκει μια αισθητική εμπειρία που αναδιαμορφώνει και βαθαίνει την κοινή εμπειρία του αισθητού, που αποδίδει πληρέστερα την ίδια την αμφισημία της πραγματικότητας.
Στον ποιητικό κινηματογράφο, αρχίζοντας από τη δεκαετία του 1920, σίγουρα ανήκει ο σουρεαλιστικός κινηματογράφος, βλέπε ταινίες του Μπονιουέλ όπως ο «Ανδαλουσιανός σκύλος» και η «Χρυσή Εποχή». Μια ακόμα ταινία αναφοράς στον ποιητικό κινηματογράφο είναι το «Αίμα του Ποιητή» του Ζαν Κοκτό, το οποίο επηρέασε καθοριστικά την Αμερικάνικη πρωτοπορία του 1940 και του 1950, σκηνοθέτες μεταξύ άλλων, όπως τη Μάγια Ντέρεν και το Σταν Μπράκχετζ. Στον ποιητικό κινηματογράφο ανήκουν επίσης οι ταινίες του Παρατζάνωφ και του Ταρκόφσκι. Δείγμα σύγχρονου ποιητικού κινηματογράφου αποτελεί ασφαλώς η ταινία «Μάνα και γιός» του Σοκούρωφ, ενός σκηνοθέτη που έχει γυρίσει και πολύ πρωτότυπα ντοκιμαντέρ. Ιδιαίτερη ποιητικότητα ενσταλάζουν επίσης οι ταινίες του Κιαροστάμι, τον οποίο ανέφερα και προηγουμένως.
Αφήνοντας στην άκρη τεχνικά χαρακτηριστικά και σκηνοθετικές προσεγγίσεις ποια ταινία σημάδεψε τη ζωή σου; Ποια ταινία είδες και θέλησες να γίνεις από θεατής, δημιουργός;
Ένας από τους ήρωες της εφηβικής μου ηλικίας ήταν ο Τζάρμους. Όταν βγήκε στις αίθουσες ο «Νεκρός» ήμουν στο γυμνάσιο, σε μια ηλικία δηλαδή που κάθε έντονο καλλιτεχνικό ερέθισμα αφενός διευρύνει τους ορίζοντές σου και αφετέρου διαμορφώνει το γούστο σου. Υπό μια έννοια, από την στιγμή που το γούστο σου έχει πια διαμορφωθεί περιορίζεσαι μέσα στα πλαίσιά του, δύσκολα πλέον αποκτάς ‘αγαπημένες’ ταινίες. Ξέρεις κάποιον που να θεωρεί σημαδιακή για την ζωή του μια ταινία που να έχει δει μετά τα τριάντα; Πολύ σπάνιο. Τζάρμους, λοιπόν, για εμένα!
Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα ο κόσμος έχει απομακρυνθεί από τις κινηματογραφικές αίθουσες. Τι χρειάζεται να γίνει για να επιστρέψει;
“Από την στιγμή που ο κινηματογράφος δεν ανταποκρίνεται στην κοινωνία, οι θεατές είναι λογικό να απομακρύνονται από τις αίθουσες, είναι λογικό να του γυρνάνε την πλάτη.”
Ο κινηματογράφος υπήρξε ιστορικά μια τόσο δημοφιλής τέχνη ακριβώς για τον λόγο ότι κάλυπτε συγκεκριμένες κοινωνικές ανάγκες. Οι κοινωνικές αυτές ανάγκες διαμόρφωσαν τους μεγάλους σκηνοθέτες, τα μεγάλα θεωρητικά έργα, τις μεγάλες ταινίες. Αυτή την χρονική περίοδο ο κινηματογράφος έχει κλείσει έναν μεγάλο ιστορικό κύκλο και θα πρέπει επαναπροσδιορίσει τον ρόλο του μέσα στην κοινωνική ζωή. Μόνο αυτό θα οδηγήσει τους θεατές πίσω σε αυτόν.