Τα ποιήματα για τον εμφύλιο και η “γενιά της ήττας”
Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις πιο σκοτεινές και μελανές σελίδες της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Κατά τη διάρκεια του 1945 – 1949, ο μισός λαός του ελληνικού κράτους πολεμά τον άλλο μισό, υποστηρίζοντας πως οι απόψεις του, οι ιδέες του, τα πιστεύω του και τα ιδανικά του υπερέχουν έναντι των αντίστοιχων των αντιπάλων του.
Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου η λογοτεχνική παραγωγή στη χώρα είναι αδύνατο να μην στιγματιστεί από τα γεγονότα. Προκύπτει έτσι ένα πλήθος κειμένων -πεζών και ποιημάτων- από συγγραφείς και ποιητές που βιώνουν την σκληρή πραγματικότητα του εμφυλίου και αποτυπώνουν στο έργο τους τις σκοτεινότερες εικόνες του νεοελληνικού πολιτισμού.
Οι αλγεινές εμπειρίες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης και των εμφύλιων συγκρούσεων, καθώς και τα κρίσιμα ζητήματα που προέκυψαν στη συνέχεια (κυπριακό, στρατιωτική χούντα) συνέβαλαν στο σχηματισμό μιας νέας γενιάς ποιητών που χαρακτηρίστηκε από τον έντονο ιδεολογικό και πολιτικό προβληματισμό και τα υπαρξιακά τραύματά της.
Πρόκειται για ποιητές που σημαδεύτηκαν από το ελληνικό και παγκόσμιο πολεμικό βίωμα και ανέπτυξαν συλλογικά αλλά και ατομικά τις βιοθεωρητικές αντιστάσεις τους μπροστά σε μια καθολική αίσθηση ήττας. Πρόκειται για τους ποιητές που αποτελούν την Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά για την οποία έχει χρησιμοποιηθεί και ο όρος «Γενιά της ήττας».¹
Οι ποιητές της γενιάς αυτής διακρίνονται σχηματικά σε τρεις τάσεις ή ομάδες: τους πολιτικούς ή κοινωνικούς (Άρης Αλεξάνδρου, Μανόλης Αναγνωστάκης, Τάσος Λειβαδίτης, Τίτος Πατρίκιος κ.α.), τους υπαρξιακούς ή υποστασιακούς (Τάκης Βαρβιτσιώτης, Νίκος Καρούζος, Τάκης Σινόπουλος κ.α.) και τους μεταϋπερρεαλιστές ή νεοϋπερρεαλιστές (Μαντώ Αραβαντινού, Μίλτος Σαχτούρης κ.α.).
Ακολουθούν μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ποιήματα ποιητών που προαναφέρθηκαν και φανερώνουν τις μαύρες εικόνες και την απαισιοδοξία που έχουν προκαλέσει οι αλγεινές εμπειρίες του πολέμου.
Μιλῶ…
Μιλῶ γιὰ τὰ τελευταῖα σαλπίσματα τῶν νικημένων στρατιωτῶν
Γιὰ τὰ κουρέλια ἀπὸ τὰ γιορτινά μας φορέματα
Γιὰ τὰ παιδιά μας ποὺ πουλᾶν τσιγάρα στοὺς διαβάτες
Μιλῶ γιὰ τὰ λουλούδια ποὺ μαραθήκανε στοὺς τάφους καὶ τὰ σαπίζει ἡ βροχὴ
Γιὰ τὰ σπίτια ποὺ χάσκουνε δίχως παράθυρα σὰν κρανία ξεδοντιασμένα
Γιὰ τὰ κορίτσια ποὺ ζητιανεύουν δείχνοντας στὰ στήθια τὶς πληγές τους
Μιλῶ γιὰ τὶς ξυπόλυτες μάνες ποὺ σέρνονται στὰ χαλάσματα
Γιὰ τὶς φλεγόμενες πόλεις τὰ σωριασμένα κουφάρια σοὺς δρόμους
Τοὺς μαστρωποὺς ποιητὲς ποὺ τρέμουνε τὶς νύχτες στὰ κατώφλια
Μιλῶ γιὰ τὶς ἀτέλειωτες νύχτες ὅταν τὸ φῶς λιγοστεύει τὰ ξημερώματα
Γιὰ τὰ φορτωμένα καμιόνια καὶ τοὺς βηματισμοὺς στὶς ὑγρὲς πλάκες
Γιὰ τὰ προαύλια τῶν φυλακῶν καὶ γιὰ τὸ δάκρυ τῶν μελλοθανάτων.
Μὰ πιὸ πολὺ μιλῶ γιὰ τοὺς ψαράδες
Π᾿ ἀφήσανε τὰ δίχτυά τους καὶ πήρανε τὰ βήματά Του
Κι ὅταν Αὐτὸς κουράστηκε αὐτοὶ δὲν ξαποστάσαν
Κι ὅταν Αὐτὸς τοὺς πρόδωσε αὐτοὶ δὲν ἀρνηθῆκαν
Κι ὅταν Αὐτὸς δοξάστηκε αὐτοὶ στρέψαν τὰ μάτια
Κι οἱ σύντροφοί τους φτύνανε καὶ τοὺς σταυρῶναν
Κι αὐτοί, γαλήνιοι, τὸ δρόμο παίρνουνε π᾿ ἄκρη δὲν ἔχει
Χωρὶς τὸ βλέμμα τους νὰ σκοτεινιάσει ἢ νὰ λυγίσει
Ὄρθιοι καὶ μόνοι μὲς στὴ φοβερὴ ἐρημία τοῦ πλήθους.
Περισσότερα ποιήματά του εδώ
Τα λόγια
«Μάνα», της είπα μέσα απ’ τα κάγκελα του κρατητήριου,
«σου ‘χω μιλήσει τόσο λίγο… ‘Οταν θα βγω…».
Δίπλα στεκότανε ο χωροφύλακας.
Αντιμετώπιζα την περίπτωση
να μην την ξαναδώ ποτέ.
Σαν έπειτα από χρόνια πήγα σπίτι
έπεσε μες στην αγκαλιά μου κ’ έκλαιγε,
όμως τα λόγια πάλι βγήκανε φτωχά.
Και πήρα τα ξυριστικά μου σύνεργα
να κάνω μπάνιο και να ξυριστώ.
Περισσότερα ποιήματά του εδώ
Ὁ οὐρανός
Πουλιὰ μαῦρες σαΐτες τῆς δύσκολης πίκρας
δὲν εἶν᾿ εὔκολο πράμα ν᾿ ἀγαπήσετε τὸν οὐρανὸ
πολὺ μάθατε νὰ λέτε πὼς εἶναι γαλάζιος
ξέρετε τὶς σπηλιές του τὸ δάσος τοὺς βράχους του;
ἔτσι καθὼς περνᾶτε φτερωτὲς σφυρίχτρες
ξεσκίζετε τὴ σάρκα σας πάνω στὰ τζάμια του
κολλοῦν τὰ πούπουλά σας στὴν καρδιά του
Καὶ σὰν ἔρχεται ἡ νύχτα μὲ φόβο ἀπ᾿ τὰ δέντρα
κοιτᾶτε τ᾿ ἄσπρο μαντίλι τὸ φεγγάρι του
τὴ γυμνὴ παρθένα ποὺ οὐρλιάζει στὴν ἀγκαλιά του
τὸ στόμα τῆς γριᾶς μὲ τὰ σάπια τὰ δόντια του
τ᾿ ἄστρα μὲ τὰ σπαθιὰ καὶ μὲ τοὺς χρυσοὺς σπάγγους
τὴν ἀστραπὴ τὸν κεραυνὸ τὴ βροχή του
τὴ μακριὰ ἡδονὴ τοῦ γαλαξία του
Περισσότερα ποιήματά του εδώ
¹ Στοιχεία από τα εισαγωγικά σημειώματα του Ε. Γαραντούδη στο βιβλίο «Και με τον ήχον των για μια στιγμή επιστρέφουν (Η ελληνική ποίηση στον εικοστό αιώνα: Επίτομη ανθολογία)».