Μια κοινωνιολογική ματιά σε κάποια σημαντικά στοιχεία του στοχαστή Καρλ Μαρξ.
O Καρλ Μαρξ αποτέλεσε έναν θεωρητικό ο οποίος επηρέασε σημαντικά την ανάπτυξη και εξέλιξη της κοινωνιολογίας διαμορφώνοντας στο εσωτερικό της έναν ιδιαίτερο τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας του συνόλου των κοινωνικών συμπεριφορών.
Γεννημένος το 1818 , στην πόλη Trier, ο Καρλ Μαρξ είναι το δεύτερο από τα οχτώ παιδιά του δικηγόρου Χάϊνριχ Μάρξ. Ήταν Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, ιστορικός, πολιτικός, οικονομολόγος και θεωρείται ως θεμελιωτής του κομμουνισμού.
Η σκέψη του Μαρξ είναι μία ανάλυση και μία κατανόηση της καπιταλιστικής κοινωνίας στην τωρινή λειτουργία της, στη σημερινή δόμησή της και στην αναγκαία της εξέλιξη.
Τα τρία περίφημα κείμενα του Μαρξ είναι το «Κουμουνιστικό Μανιφέστο», το «Κεφάλαιο» και το « ο πρόλογος στην Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας».
Όσον αφορά το «Κεφάλαιο» ο Μαρξ προσπάθησε να εξηγήσει τον καπιταλισμό ως προς τρεις άξονες: α) τον τρόπο λειτουργίας του, β) την κοινωνική δομή, γ) την ιστορία της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η κατανόηση λειτουργίας του καπιταλισμού θα επιτρέψει να κατανοηθεί το γιατί ο άνθρωπος υφίσταται την εκμετάλλευση μέσα στο καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας και γιατί το καθεστώς αυτό είναι καταδικασμένο, από τις αντιφάσεις του, να εξελιχθεί προς μία επανάσταση που θα το καταστρέψει.
Το «Κεφάλαιο» αποτελείται από τρεις τόμους. Στον πρώτο τόμο τονίζεται ποιος είναι ο βασικός στόχος του καπιταλισμού δηλαδή η επιδίωξη του κέρδους. Παράλληλα, παρατάσσει δύο τύπους συναλλαγών (έμμεσος και άμεσος), προσπαθεί να ορίσει τον μισθό ως την ποσότητα της κοινωνικής εργασίας που είναι απαραίτητη για την παραγωγή αναγκαίου εμπορεύματος για την επιβίωση του εργάτη και συνεχίζει με την εξήγηση άλλων ορισμών όπως αυτών της υπεραξίας και την υπεργασίας.
Ως υπεραξία θέτει πως είναι η ποσότητα αξίας που παράγει ο εργάτης, πέρα από τον αναγκαίο χρόνο εργασίας, δηλαδή τον χρόνο εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή αξίας ίσης με όση ο ίδιος έλαβε υπό την μορφή μισθού. Βέβαια τονίζει την διάσταση ανάμεσα στην ημέρα εργασίας και στην αναγκαία. Ήταν πεπεισμένος ότι ενώ μπορεί κάποιος να δούλευε για 12 ώρες ωστόσο, πληρώνονταν σαφώς πιο χαμηλά. Για τον Μαρξ ο εργάτης πουλά την εργατική του δύναμη και άρα η ανθρώπινη εργασία γίνεται εμπόρευμα.
‘Ετσι, σύμφωνα με την συγκεκριμένη ανάλυση ο εργάτης γινόταν αντικείμενο εκμετάλλευσης αφού εργαζόταν ένα μέρος του χρόνου του για τον εαυτό του και ένα άλλο μέρος για τον καπιταλισμό. Επομένως, η οικονομική σχέση ανάμεσα στους καπιταλιστές και στους προλετάριους αποτελεί συνάρτηση μιας κοινωνικής σχέσης ισχύος ανάμεσα σε δύο κοινωνικές κατηγορίες.
«Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων»
Στα περισσότερα έργα του ο Καρλ Μαρξ (Κεφάλαιο, Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, Γερμανική Ιδεολογία), εκτός από το να αναλύει τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα και να βρίσκει τις ρίζες του, του ασκεί κριτική είτε αναδεικνύοντας τις εγγενείς ατέλειες του, είτε τις αντιφάσεις του, είτε τις σχέσεις σκληρής εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο που τον χαρακτηρίζουν.
Ασχολείται ιδιαίτερα με την έννοια της αλλοτρίωσης. Στον καπιταλισμό, όπως υποστηρίζει ο Μαρξ, ο άνθρωπος αλλοτριώνεται. Ο όρος σημαίνει ότι γίνομαι ξένος από τον εαυτό μου. Έτσι, σε ορισμένες περιστάσεις υπό τις οποίες διαβιώνει το άτομο αποξενώνεται από τον εαυτό του, με την έννοια ότι δεν αναγνωρίζει πια τον εαυτό του στην δράση και στα έργα του.
Κατά τον Μαρξισμό η διαδικασία της αλλοτρίωσης δεν είναι μία διαδικασία μεταφυσικά αναπόφευκτη αλλά γίνεται έκφραση μιας διαδικασίας κοινωνιολογικής, όπου οι άνθρωποι ή οι κοινωνίες οικοδομούν συλλογικές οργανώσεις, μέσα στις οποίες χάνουν τον εαυτό τους. Η ανθρώπινη αλλοτρίωση θα λέγαμε οφείλεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και εκδηλώνεται στο ότι η εργασία χάνει τα ανθρώπινά της χαρακτηριστικά, εφόσον για τους μισθωτούς δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρα μόνο ένα μέσο ύπαρξης και όχι ένα μέσο έκφρασης.
Όμως δεν είναι μόνο οι εργάτες που υφίστανται αλλοτρίωση αλλά και οι καπιταλιστές που παγιδεύονται σε μια αέναη διαδικασία συσσώρευσης και επανεπένδυσης πλούτου και γίνονται δούλοι των νόμων της αγοράς και του ανταγωνισμού. Μετατρέπονται και εκείνοι δηλαδή σε γρανάζι του καπιταλιστικού συστήματος, στο ρόλο όμως του άρχοντα και όχι του αρχόμενου μεταξύ των δυο κύριων τάξεων της καπιταλιστικής κοινωνίας.
«Φετιχισμός του εμπορεύματος»
Ο φετιχισμός του εμπορεύματος είναι ο πυρήνας της καπιταλιστικής θέσμισης, αυτό που ουσιαστικά διαφοροποιεί τον καπιταλισμό από τις άλλες ιστορίες, από τις άλλες μορφές που πήρε στους αιώνες η καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο. Όχι υπό την έννοια ότι φετιχοποιημένες σχέσεις εμφανίστηκαν πρώτη φορά μέσα στον καπιταλισμό.
Όμως, μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία μοιάζει το εμπόρευμα να αποκτά θεϊκή υπόσταση, από τη μια επειδή εξαιτίας του λειτουργικού του ρόλου γίνεται αντικείμενο λατρείας(φετίχ), και από την άλλη επειδή αποκτά μέσα στο μυαλό των υποκειμένων επίπλαστες ιδιότητες και μεταφυσικές δυνάμεις, όπως είναι για παράδειγμα η αυθυπαρξία που μοιάζει να απολαμβάνει.
Το μυστηριώδες της εμπορευματικής μορφής συνίσταται λοιπόν απλούστατα στο ότι αντανακλάει στους ανθρώπους τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της δουλειάς τους σαν υλικά χαρακτηριστικά των προϊόντων της εργασίας, σαν φυσικές κοινωνικές ιδιότητες αυτών των πραγμάτων, και γι’ αυτό η κοινωνική σχέση των παραγωγών με τη συνολική εργασία φαίνεται σ’ αυτούς σαν μια κοινωνική σχέση αντικειμένων που υπάρχει έξω απ’ αυτούς.
Έτσι αντί να προσλαμβάνεται η ανταλλαγή εμπορευμάτων ως ανταλλαγή διαφορετικών συγκεκριμένων ωφέλιμων εργασιών που εκφράζονται μέσα από την αφηρημένη εργασία που περιέχεται στο καθένα, η σχέση αναποδογυρίζει στο ότι δεν είναι η ποσότητα εργασίας αυτή που τελικά καθορίζει το μέγεθος της αξίας αλλά μια φυσική ιδιότητα των πραγμάτων, έτσι ο άνθρωπος δεν κατανοεί τα κοινωνικά «προτσές» και υποδουλώνεται σε αυτά, στις τυφλές δυνάμεις της αγοράς.
Σύμφωνα με την Μαρξική θεωρία, στον κομμουνισμό, αυτή η αλλοτρίωση που έχει τις αιτίες της στον φετιχισμό του εμπορεύματος και γενικά στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής θα πάψει να υφίσταται.
«Ιδεολογία»
Ο Μαρξ με τον όρο ιδεολογία δεν περιγράφει απλά το σύνολο κάποιων ιδεών, για τον Μαρξ η ιδεολογία κάθε ιστορικής περιόδου είναι το σύνολο των ιδεών που παράγει η άρχουσα τάξη εκείνης της ιστορικής περιόδου, ως κυρίαρχη υλική δύναμη. Διαφορετικά, η τάξη που έχει στα χέρια της τα μέσα υλικής παραγωγής είναι και τη τάξη που ελέγχει τα μέσα πνευματικής παραγωγής.
Μέσω του ελέγχου της παραγωγής ιδεών, η άρχουσα τάξη καταφέρνει να νομιμοποιήσει τον εαυτό της. Στο καπιταλιστικό σύστημα κυρίαρχο ρόλο στην αναπαραγωγή της ιδεολογίας παίζει το αστικό κράτος, που στο μεγαλύτερο του μέρος εκφράζει την αστική τάξη, και ιδιαίτερα ο θεσμός της εκπαίδευσης. Στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς η τεχνολογία εξελίσσει τις επικοινωνίες, βλέπουμε ότι παίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στην αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας τα MME.
Παράλληλα , για τον Μαρξ «ιδεολογία» είναι η ψευδής συνείδηση καθώς η κυρίαρχη ιδεολογία δημιουργεί στα κοινωνικά υποκείμενα ένα κοινό τρόπο σκέψης και δράσης. (ελευθερία, ισότητα ..) Όμως , αυτό απέχει πολύ από την πραγματικότητα αφού στο καπιταλιστικό σύστημα δεν υπάρχει ούτε ισονομία ούτε ισότητα.
Έτσι, η ψευδής συνείδηση καταφέρνει και μπλοκάρει την γνήσια συνειδητοποίηση της εξουσιαστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και προσφέρει στήριγμα στην αναπαραγωγή των εκμεταλλευτικών σχέσεων. Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι και η κυρίαρχη τάξη πέφτει θύμα αυτής της ιδεολογίας, μιας και ως ένα βαθμό δημιουργούνται και σε εκείνη ψευδείς εντυπώσεις της πραγματικότητας.
Ο Μαρξ όμως έχει ένα όραμα για το μέλλον, καθώς πιστεύει και εξηγεί ότι τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής θα τις διαδεχθούν οι κομμουνιστικές. Στον κομμουνισμό η ατομική ιδιοκτησία και οι τάξεις θα καταργηθούν και τα άτομα θα απελευθερωθούν από τα δεσμά στα οποία υποτάσσονται εξαιτίας των ταξικών συμφερόντων.
Σε μια τέτοια κοινωνία, δεν θα υπάρχουν οι αιτίες που αναπαράγουν τα ψευδή είδωλα και που αλλοτριώνουν τον χαρακτήρα των ανθρώπων, και αυτό επειδή ακριβώς οι σχέσεις παραγωγής θα έχουν τελειοποιηθεί.
«Το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί που σταματά η αναγκαιότητα, εκεί που η εργασία δε μετατρέπεται σε εμπόρευμα, αλλά αποτελεί αυτοσκοπό και μέσο για να εκφράσει ο άνθρωπος τις πλούσιες δημιουργικές ικανότητές του. Οταν η αναγκαστική εργασία αντικατασταθεί από τη δημιουργική εργασία, όταν η ελευθερία του ενός ατόμου γίνει όρος και προϋπόθεση για την ελευθερία των άλλων ατόμων, τότε, μέσα στο κλίμα της γενικής ελευθερίας, που είναι η ουσία της ανθρώπινης φύσης, θα κάνει την εμφάνισή του ο καινούργιος τύπος του ολοκληρωμένου ανθρώπου».
