Liberté, égalité, fraternité
Επιμέλεια: Αριάδνη Πολυχρονίου
Γράφουν οι: Θάνος-Δανιήλ Αλεξανδρίδης, Εβελίνα Τσέλιου, Μαρία Τσιμάρα, Δανάη Μιχαηλίδου
Ι. Οι εξελίξεις που οδήγησαν στην Γαλλική Επανάσταση
H εποχή του Διαφωτισμού
Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα συντελέστηκαν στην Ευρώπη σημαντικές μεταβολές. Πρώτα απ’ όλα σημειώθηκε θεαματική αύξηση του πληθυσμού. Παράλληλα, έλαβαν χώρα ρηξικέλευθες εξελίξεις στην αγροτική οικονομία (δημιουργία μεγάλων αγροκτημάτων, εφαρμογή νέων μεθόδων καλλιέργειας, επέκταση της χρήσης μηχανημάτων), προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε, από τους ιστορικούς, αγροτική επανάσταση.
Ακόμη, αναπτύχθηκε το εμπόριο ανάμεσα στην Ευρώπη, την Αφρική και την Αμερική (τριγωνικό εμπόριο), αλλά και στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής ηπείρου, με αποτέλεσμα τη συσσώρευση κεφαλαίων στα χέρια Ευρωπαίων επιχειρηματιών. Η αύξηση της ζήτησης έφερε μεταβολές στη διαδικασία παραγωγής μεταποιημένων προϊόντων, με κυριότερη τη χρήση νέων μηχανών που είχαν μεγάλες δυνατότητες.
Έτσι, από τη μια πλευρά υπήρχαν επιχειρηματίες που διέθεταν κεφάλαια. Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν χιλιάδες πρώην αγρότες οι οποίοι, λόγω των μεταβολών που συντελούνταν στην αγροτική οικονομία, είχαν στερηθεί της δυνατότητας εργασίας και κατέφευγαν στα μεγάλα αστικά κέντρα αναζητώντας κάποιο εισόδημα.
Οι δύο αυτοί παράγοντες οδήγησαν, χάρη και στην καταλυτική παρουσία ισχυρών μηχανών, στη δημιουργία μεγάλων εργοστασίων, δηλ. στη γέννηση της βιομηχανίας, την εκβιομηχάνιση. Οι μεταβολές αυτές που άρχισαν να συντελούνται στη Μ. Βρετανία γύρω στα 1750-1780, αποτέλεσαν την πρώτη φάση του φαινομένου που ονομάστηκε βιομηχανική επανάσταση.
Το κίνημα του Διαφωτισμού
Η απόρριψη κάθε αυθεντίας, η κριτική κάθε υφιστάμενης γνώσης, η αποδοχή της λογικής ως του μόνου ασφαλούς τρόπου ερμηνείας του κόσμου και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος μπορεί να προοδεύει διαρκώς ήταν θέσεις που συμμερίζονταν πολλοί Ευρωπαίοι διανοούμενοι. Έτσι, διαμορφώθηκε βαθμιαία ένα κίνημα που ονομάστηκε Διαφωτισμός.
Πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία του τέλους του 17ου αιώνα, κορυφώθηκε στη Γαλλία του 18ου αιώνα και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και έξω απ’ αυτήν. Οι εκπρόσωποί του ονομάστηκαν φιλόσοφοι ή διαφωτιστές. Κορυφαία, φωτεινά πνεύματα ανάμεσά τους υπήρξαν οι Ρουσό, Βολτέρος, Ντιντερό, Μοντεσκιέ και Ντ’ Αλαμπέρ.
Διαφωτισμός και πολιτική
Ο Διαφωτισμός υπήρξε κίνημα βαθύτατα πολιτικό, καθώς μέσα απ’ αυτόν η κοινωνικά ανερχόμενη τότε αστική τάξη διαμόρφωσε τα πολιτικά επιχειρήματα που της ήταν αναγκαία για να διεκδικήσει τη συμμετοχή της στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων.
Τα φυσικά δικαιώματα αποτέλεσαν θεμελιώδη πολιτική έννοια του Διαφωτισμού και μια από τις θέσεις – εμβλήματα της αστικής τάξης. Για τους διαφωτιστές όλοι οι άνθρωποι έχουν, μόνο και μόνο επειδή είναι άνθρωποι, ορισμένα δικαιώματα (ζωής, ιδιοκτησίας, ισότητας απέναντι στον νόμο, ελευθερίας σκέψης και έκφρασης), τα οποία δεν μπορεί να καταργήσει καμιά εξουσία. Η ιδιαίτερη αναφορά στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας απηχούσε, προφανώς τις επιδιώξεις της ανερχόμενης αστικής τάξης.
Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου διατυπώθηκε από τον Τζον Λοκ. Σύμφωνα με αυτή, τα άτομα δέχτηκαν να παραχωρήσουν ορισμένες από τις ελευθερίες τους, προκειμένου να συμβιώσουν, κι το κράτος εγγυήθηκε αυτή τη συμφωνία, το κοινωνικό συμβόλαιο. Αν το κράτος παραβεί τους όρους αυτού του κοινωνικού συμβολαίου και γίνει τυραννικό, τότε οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα της αντίστασης. Ο Ρουσό, πιο ριζοσπαστικός, υποστήριξε ότι η πολιτική εξουσία πρέπει να βρίσκεται στα χέρια του λαού κι όχι κάποιου ηγεμόνα.
Οι εξελίξεις που οδήγησαν στην Γαλλική Επανάσταση
Το καλοκαίρι του 1789 μια κοινωνική επανάσταση ξέσπασε στην Γαλλία, απότοκο ενός ευρύτερου επαναστατικού κινήματος που συγκλόνιζε την Ευρώπη και τις Ευρωπαϊκές κτήσεις στον Νέο Κόσμο. Αρχικά, το κίνημα εκδηλώθηκε στις Βρετανικές κτήσεις στη Βόρεια Αμερική το 1776 και προκάλεσε σοβαρές αμφισβητήσεις της νομιμότητας και ανοιχτές επαναστάσεις σε Αγγλία και Ιρλανδία το 1782-1783. Στη Γαλλία εντούτοις, η επανάσταση συνδέθηκε με ριζοσπαστικές, ιδεολογικές και πολιτικές τάσεις. Τα αίτια υπήρξαν πολλά, κοινωνικά και οικονομικά:
- επίμονες πληθωριστικές τάσεις σε οικονομία και συγκεκριμένα στα είδη πρώτης ανάγκης , βαθειές αλλαγές στην αγροτική οικονομία και εμφάνιση των πρώτων βιομηχανιών μεγάλης κλίμακας, προκάλεσαν δυσαρμονία μεταξύ της κοινωνίας και του θεσμικού της πλαισίου. Πιο αναλυτικά , η διαρκώς αυξανόμενη ισχύς της αστικής τάξης αντιτίθετο στην ισχνή πολιτική της παρουσία. Απεναντίας, υπήρχε διογκωμένη συμμετοχή της αριστοκρατίας στη διαχείριση του κράτους σε αντιδιαστολή με τα οικονομικά ερείσματα που ολοένα υπονομεύονταν.
- Παράλληλα εδώ προστίθενται και η πολυπληθής τάξη των χωρικών με την πενία των μελών της αλλά και η ισχύς των ανώτερων κληρικών ( επισκόπων ), η τεράστια περιουσία της εκκλησίας και η φτώχεια των ιερέων.
- Ως επιστέγασμα των ανωτέρω, οι προνομιούχες τάξεις αντιδρούσαν σθεναρά στις προσπάθειες της κεντρικής εξουσίας για αύξηση των κρατικών εσόδων. Απέφευγαν την φορολογική εξομοίωση με τις άλλες τάξεις που επωμίζονταν το σύνολο των φορολογικών επιβαρύνσεων. Η αστική τάξη και η τάξη των χωρικών βρίσκονταν απέναντι απ’την αριστοκρατία.
- Τέλος άλλο αίτιο που οδήγησε στην έκρηξη της Γαλλικής επανάστασης ήταν και οι επιδράσεις της Αμερικάνικης Επανάστασης για Ανεξαρτησία (1775 – 1783) . Οι Γάλλοι υιοθέτησαν τα συνθήματα των Αμερικανών επαναστατών, ενώ η βοήθεια που τους προσέφεραν έβλαψε ολοσχερώς την Γαλλική οικονομία. Επίσης το αυξανόμενο δημοσιονομικό έλλειμμα της χώρας επιχειρήθηκε ν’αντιμετωπιστεί με δανεισμό, όμως η Γαλλία αδυνατούσε ν’αντεπεξέλθει στις υποχρεώσεις της έναντι των δανειστών.
Την ίδια εποχή, η αγροτική οικονομία παρουσιάζει μέγιστη κρίση. Η έλλειψη δημητριακών εξαιτίας των δύο συναπτών σιτοδειών του 1787, 1788 συνεπιφέρει την αύξηση της τιμής του σίτου και την επιβάρυνση του βιοτικού επιπέδου των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η μείωση της ζητήσεως των βιομηχανικών προϊόντων απ’τις μάζες οδηγεί στο κλείσιμο των εργοστασίων και των βιοτεχνιών και κατ’ επέκταση στην ανεργία.
Έτσι, η Γαλλική επανάσταση ξεκίνησε ουσιαστικά δύο χρόνια πριν την επίσημη έναρξη των συγκρούσεων στο Παρίσι το καλοκαίρι του 1789. Για να αποφευχθούν η χρεοκοπία και οι κοινωνικές αναταραχές έγιναν απαραίτητες μεταρρυθμίσεις. Η αύξηση των κρατικών εσόδων θα γινόταν με την άμεση επιβολή φόρων από τους φορολογούμενους.
Η σύγκληση των Γενικών Τάξεων
Έτσι, τον Μάϊο του 1789 συγκλήθηκε η συνέλευση των Γενικών Τάξεων με ίση εκπροσώπηση, μια συνέλευση βουλευτών που ο βασιλιάς συγκαλούσε κατά την κρίση του. Ευγενείς και κλήρος όντες θιγμένοι και δυσαρεστημένοι έναντι των ευνοουμένων του βασιλιά κηρύσσουν επανάσταση κατά της απόλυτης μοναρχίας. Οι προνομιούχες τάξεις επιθυμούν τα φεουδαλικά τους προνόμια και συνάμα επιζητούν περιορισμό της απολυταρχίας. Όλα αυτά όμως ενισχύουν τη θέση των αστών που θέλουν την προκήρυξη συντάγματος για κατοχύρωση των πολιτικών τους δικαιωμάτων ανάλογων της οικονομικής ισχύς τους.
Το τέλος του Παλαιού Καθεστώτος
Πρωτεργάτης της επανάστασης ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη αποτελούμενη από εμπόρους, τραπεζίτες, υπαλλήλους ,βιομήχανους και επιχειρηματίες. Εμφορούμενη από τα κηρύγματα των Διαφωτιστών με σύνθημα το τρίπτυχο « Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφοσύνη », η αστική τάξη θέλησε να τρέψει τη μοναρχία σε συνταγματική, όχι να την καταργήσει πλήρως.
ΙΙ. Τα κύρια γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης
Κατάληψη της Βαστίλης 14 Ιουλίου 1789
Η αρχή της Γαλλικής Επανάστασης
Η επανάσταση ξεκίνησε με την κατάληψη της Βαστίλης, της γνωστής φυλακής για πολιτικούς κρατούμενους στις 14 Ιουλίου 1789, το 1880 ήταν η εθνική επέτειος της Γαλλίας. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ωστόσο, το ουσιαστικό ξεκίνημα της επανάστασης είχε συντελεστεί μερικές εβδομάδες πιο μπροστά με την σύγκληση των Γενικών Τάξεων, επειδή όμως οι περισσότεροι εκπρόσωποι του κλήρου και των ευγενών αρνήθηκαν να συμμετάσχουν, οι εκπρόσωποι της Τρίτης τάξης αποφάσισαν να προχωρήσουν μόνοι τους στην ανακήρυξη της συνελεύσεως των Τάξεων σε Εθνική Συντακτική Συνέλευση.
Βαστίλη ονομάζεται ένα φρούριο το οποίο κατασκευάστηκε το 1370 στη Γαλλία, κατά τη διάρκεια του Εκατονταετούς πολέμου. Το φρούριο αυτό είχε 8 πύργους και λειτουργούσε ήδη από τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του ως χώρος κράτησης. Επί Ρεσελιέ Ε΄, ο χώρος αυτός πήρε κρατικό χαρακτήρα και εκεί φυλακίζονταν πολιτικοί, κρατικοί κρατούμενοι, συγγραφείς που υποστήριζαν τον Διαφωτισμό και γενικότερα οποιοσδήποτε πήγαινε ενάντια στη θέληση του βασιλιά. Στη Βαστίλη φυλακίστηκαν αρκετοί ευγενείς όπως ο Βολταίρος. Το κτήριο αυτό πέρα από το γεγονός ότι αποτελεί χώρο κράτησης αλλά και από τη φήμη πώς αποτελούσε τόπο βασανιστηρίων, έχει ιδιαίτερα συμβολικό χαρακτήρα. Συμβολίζει τη μοναρχική καταπίεση αιώνων που υπήρχε στη Γαλλία. Έτσι η μέρα που η Βαστίλη πέρασε στα χέρια των εξεγερμένων Παριζιάνων, πέρασε στην ιστορία καθώς χαρακτηρίζεται ως θρίαμβος λαϊκών δυνάμεων κατά τη μοναρχία και την τυραννία.
Κατά το 1789, μετά από διαταγή του βασιλιά για μετακίνηση Γαλλικών και Ελβετικών ομάδων στις Βερσαλλίες και την ύπαρξη φήμης ότι αυτές θα άναβαν πύρ εναντίον του λαού και ότι ετοιμάζεται βασιλικό πραξικόπημα, ο τελευταίος εξεγείρεται και αναζητά όπλα. Έτσι κατευθύνεται στη Βαστίλη πλήθος που αριθμούσε τα 7 χιλιάδες άτομα. Εκεί ζητούν από το διοικητή του φρουρίου, τον Λονέ, να το παραδώσει. Εκείνος αρνήθηκε, ένας κρεοπώλης τον αποκεφάλισε και το κεφάλι του περιφερόταν στο πλήθος ως πρώτη ένδειξη επιτυχίας του παράτολμου επαναστατικού εγχειρήματος. Η Βαστίλη καταλήφθηκε από το πλήθος και η κίνηση αυτή αποτελεί τον ιδρυτικό μύθο της Γαλλικής επανάστασης. Υπάρχουν φήμες που φωτογράφιζαν τη Βαστίλη ως χώρο βασανιστηρίων, ωστόσο κατά την κατάληψή της στις 14 Ιουλίου του 1789, βρέθηκαν στα κελιά της 7 κρατούμενοι.
Εθνική Συνέλευση
Η αποφασιστική αφορμή και ουσιαστικό ξεκίνημα για την Γαλλική Επανάσταση.
Το καλοκαίρι αυτό του 1789 οι εκπρόσωποι της τρίτης τάξης αποφάσισαν να συνεχίσουν μόνοι τους και να την ανακηρύξουν Εθνική Συντακτική Συνέλευση. Το ζητούμενο της τρίτης τάξης ήταν το Σύνταγμα, και παρά την προσπάθεια του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ να τους εμποδίσει, εκείνοι ορκίστηκαν ότι δεν θα διαλυθούν μέχρι να το πετύχουν. Στις 26 Αυγούστου του 1789, η Συνέλευση αυτή ψήφισε τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, σαφώς επηρεασμένη από την ανάλογη διακηρύξη των Αμερικανών επαναστατών του 1776 που απευθυνόταν όχι μόνο στους Γάλλους αλλά και σε όλους τους λαούς του κόσμου. Τα άρθρα της διακηρύξεως είχαν τα εξής χαρακτηριστικά:
- Το δικαίωμα της ελευθερίας, λυδίας λίθου της φιλελεύθερης ιδεολογίας του 19ου αι, γίνεται λόγος για προσωπική ελευθερία, ελευθερία της γνώμης και του τύπου.
- Λόγος για προβολή της ισότητας όλων απέναντι στους νόμους του κράτους και το δικαίωμα όλων των πολιτών να διεκδικήσουν επί ίσοις όροις κάθε είδους εργασία ή θέση
- Λόγος για κυριαρχία αδιαίρετη και πηγάζουσα απ’ το έθνος. Ο μονάρχης αναγνωρίζεται ως αντιπρόσωπος του έθνους. Διαχωρισμός των τριών τάξεων της εξουσίας σε νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική.
Η πορεία προς τη Δημοκρατία και η ριζοσπαστική Επανάσταση
Η Γαλλική επανάσταση σήμανε την κοινωνική μετάλλαξη από τη φεουδαρχική στην αστική κοινωνία, τη κατάργηση της μοναρχίας και την αντικατάσταση της από την αστική δημοκρατία. Η ανερχόμενη και κραταιή οικονομικά αστική τάξη ανέλαβε πολιτική δύναμη από τους ευγενείς, εκπροσώπους ενός παρωχημένου πλέον, αναχρονιστικού, καθεστώτος.
Η Εθνοσυνέλευση με τις δικτατορικές της εξουσίες κυβερνά για τη Γαλλία για τα επόμενα δύο χρόνια 1790-91 ως το μοναδικό κυρίαρχο σώμα. Ένα είδος άτυπης εξουσίας στο Παρίσι και τις επαρχιακές πόλεις, οι λεγόμενες πολιτικές λέσχες με σημαντικότερη αυτή των Ιακωβίνων ασκούσαν πίεση στις αρχές, ήλεγχαν τους δημόσιους άνδρες και επιτίθεντο εναντίων των αριστοκρατών.
Οι πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία στο όνομα της λαϊκής κυριαρχίας και βουλήσεως θορύβησαν μονάρχες, ευγενείς και κλήρο. Τόσο ο περιορισμός της βασιλικής εξουσίας, η κατάργηση των φεουδαλικών προνομίων, η διακήρυξη των δικαιωμάτων όσο και η εθνικοποίηση της εκκλησιαστικής περιουσίας έστρεψαν εναντίον της επαναστάσεως όλους τους εκπροσώπους της εξουσίας στη μοναρχοκρατούμενη και αριστοκρατούμενη Ευρώπη.
Αποκεφαλισμός Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ και Μαρίας Αντουανέττας
Η τιμωρία του βασιλιά
Τον Αύγουστο του 1792, ο λαός στο Παρίσι είχε υποψίες ότι ο βασιλιάς υποκινεί προδοσία ενάντια στην Επανάσταση, πραγματοποιώντας συμμαχία με την Αυστρία και την Πρωσία που προετοίμαζαν πόλεμο, προκειμένου να γίνει επαναφορά του μοναρχικού καθεστώτος. Ο λαός απογοητευμένος και εξαγριωμένος με την κίνηση αυτή του βασιλιά αποφασίζει ποια θα είναι η τιμωρία του. Η πλειοψηφία αποφάσισε να δικαστεί ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄, κάτι που έγινε και ομόφωνα ενοχοποιήθηκε για τη μεγάλη αυτή προδοσία προς τους επαναστάτες.
Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄, αποκεφαλίστηκε με γκιλοτίνα στις 21 Ιανουαρίου του 1793 στη σημερινή Πλας ντε λα Κονκορντ. Μερικούς μήνες μετά την ίδια τύχη είχε και η σύζυγός του, Μαρία Αντουανέττα.
Η Πρώτη Δημοκρατία της Γαλλίας και η περίοδος της Τρομοκρατίας
Η Συμβατική Συνέλευση ψήφισε στις 24 Ιανουαρίου του 1793 το Σύνταγμα της Πρώτης Δημοκρατίας της Γαλλίας, η οποία θα εφαρμοζόταν με την ευκαιρία της πρώτης ειρηνικής περιόδου που θα υπήρξε στη Γαλλία. Ωστόσο, στο εσωτερικό της Γαλλίας τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο προέκυψε ρήξη. Η ρήξη αυτή προήλθε εξαιτίας συσπείρωσης Ευρωπαίων ηγεμόνων οι οποίοι τάσσονταν εναντίον της Επανάστασης αλλά και εξαιτίας φιλοβασιλικών εξεγέρσεων.
Προσπάθεια για να αντιμετωπιστεί η συγκεκριμένη κρίση στη Γαλλία, έγινε με τη δημιουργία της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας. Επικεφαλής της επιτροπής αυτής αρχικά τοποθετήθηκε ο Δαντόν και στη συνέχεια ο Ροβεσπιέρος.
Εξαιτίας των αυταρχικών χειρισμών, της καταστολής ελευθεριών και της πολιτικής αυθαιρεσίας του Ροβεσπιέρου, η περίοδος αυτή έμεινε γνωστή ως περίοδος της Τρομοκρατίας. Η μέθοδος του Ροβεσπιέρου απέναντι στον κίνδυνο της υπονόμευσης της επανάστασης στο εσωτερικό της Γαλλίας ήταν αμείλικτη και μοναδική: Η λαιμητόμος. Στα χρόνια που βρισκόταν στην εξουσία, ο καθένας θα μπορούσε εύκολα να κατηγορηθεί ως ¨εχθρός της Επανάστασης¨ και χάσει το κεφάλι του, ακόμα και αν βρισκόταν στο φιλικό του περιβάλλον ή είχε αγωνιστεί για την εδραίωση της επανάστασης. Εκείνοι που χαρακτηρίζονταν ύποπτοι ανεξάρτητα από την οποιαδήποτε ιδιότητά τους, κοινωνική τάξη, ηλικία, έπαιρναν το δρόμο προς τη γκιλοτίνα με συνοπτικές διαδικασίες. Χαρακτηριστική είναι η φράση του : «Ο οίκτος είναι προδοσία»…
O Ροβεσπιέρος αν και για κάποιο διάστημα ήταν υπέρ της βασιλείας, αργότερα ήταν από τους πρώτους που ψήφισαν το θάνατο του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ και της συζύγου του Μαρίας Αντουανέττας.
35.000 άτομα έχασαν τη ζωή τους κατά την περίοδο της Τρομοκρατίας του Ροβεσπιέρου. Η Επανάσταση στη Γαλλία δεν έφερε στον λαό την επιθυμητή ελευθερία και τελείωσε με την Τρομοκρατία του Ροβεσπιέρου , ο οποίος αποκεφαλίστηκε το 1794 εξαιτίας της βιαιότητας των μέτρων του σε όσους θεωρήθηκαν ύποπτοι για την υπονόμευση της επανάστασης στο εσωτερικό. Στην συνέχεια, την εξουσία ανέλαβε το Διευθυντήριο.
Η Συμβατική Συνέλευση που ελεγχόταν από τους μετριοπαθείς προχώρησε στην ψήφιση νέου συντάγματος πιο δημοκρατικού απ’το προηγούμενο τον Αύγουστο του 1795. Η Νομοθετική εξουσία κατανεμήθηκε στη Βουλή και την Γερουσία, ενώ την εκτελεστική ανέλαβε το Διευθυντήριο με 5 μέλη. Αυτό προσπάθησε ν’αποκαταστήσει την εσωτερική ηρεμία στην Γαλλία, ενώ ταυτόχρονα βρισκόταν σ’εμπόλεμη κατάσταση με όλη σχεδόν την Ευρώπη.
III. Η Γαλλική Επανάσταση και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα
Η Γαλλική Επανάσταση επηρέασε βαθύτατα το κίνημα του συνταγματισμού και της κατοχύρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που μέχρι πρότινος φάνταζαν αδιανόητα. Τέκνο της γαλλικής επανάστασης αποτελεί η ιδεολογία του φιλελευθερισμού, δηλαδή της κυρίαρχης ιδεολογίας της εκβιομηχανισμένης δύσης. Ο φιλελευθερισμός, ως παράγωγο της κατάρρευσης της φεουδαρχίας, αντανακλούσε τις προσδοκίες μιας ανερχόμενης βιομηχανικής μεσαίας τάξης. Επιτέθηκε στον απολυταρχισμό και στα φεουδαρχικά προνόμια και στη συνέχεια υποστήριξε την συνταγματική και αντιπροσωπευτική κυβέρνηση.
Βασικές αξίες της γαλλικής επανάστασης και του φιλελευθερισμού, όπου κυριάρχησαν στα μετέπειτα νομικά κείμενα ήταν ο ατομικισμός, η ελευθερία, ο ορθολογισμός, η ισότητα η ανοχή και η συναίνεση.
Ο ατομικισμός, αρχικά, ως βασική αρχή της φιλελεύθερης ιδεολογίας, αντανακλά την πίστη στην υπέρτατη σημασία του ατόμου έναντι οποιασδήποτε κοινωνικής ομάδας. Τ ανθρώπινα, όντα δηλαδή, θεωρούνται πριν και πάνω από όλα τα άτομα.
Η ισότητα, (freedom ή liberty) είναι η κεντρική αξία, στην οποία δίνεται προτεραιότητα έναντι της ισότητας της δικαιοσύνης ή της αυθεντίας. Φυσική συνέπεια της πίστης στην ιδέα του ατόμου και της επιθυμίας να διασφαλιστεί πως ο καθένας δρα όπως εκείνος επιλέγει, ενστερνίζεται το ιδεώδες πως τα άτομα πρέπει να απολαμβάνουν την μέγιστη δυνατή ελευθερία, στο βαθμό που αυτή είναι συμβατή με ένα κοινό μέτρο για όλους.
Ο ορθολογισμός σχετίζεται επίσης με την πίστη στο άτομο και στην ικανότητα αυτού να λαμβάνει αποφάσεις με βάση την λογική και την κριτική του.
Ο ατομικισμός συνεπάγεται την πίστη στην θεμελιώδη ισότητα πως τα άτομα ”γεννιούνται ίσα” με όρους ηθικής αξίας. Πρόκειται δηλαδή για μια υποτακτική και όχι οριστική κατάσταση (πρέπει να είναι ίσα). Αυτό αντανακλάται στην φιλελεύθερη δέσμευση στην ισότητα δικαιωμάτων και προνομίων, κυρίως με την μορφή νομικής ισότητας (ισότητα ενώπιον του νόμου) και πολιτικής ισότητας ( κάθε άτομο και μία ψήφος). Ακριβώς επειδή υπάρχει η παραδοχή πως η άνθρωποι δεν είναι , αλλά οφείλουν να είναι ίσοι, προκύπτει και η αρχή της αξιοκρατίας. Ακόμη, η ανοχή και η συναίνεση αποτελούν κυρίαρχες αξίες στην πολιτική ζωή, επιτρέποντας η πρώτη δε τον πλουραλισμό και την ελευθερία έκφρασης, και η δεύτερη δε την οικειοθελή συναίνεση και νομιμοποίηση μιας εξουσίας, πηγή της οποίας αποτελεί ο λαός.
Κορωνίδα της υλοποίησης των αξιών της γαλλικής επανάστασης αποτέλεσε το κίνημα του συνταγματισμού, μέσω του οποίου εγγυάται η τάξη και η σταθερότητα στη κοινωνία. Ο κατακερματισμός της κυβερνητικής εξουσίας και η δημιουργία ελέγχων και εξισορροπήσεων ενός κωδικοποιημένου γραπτού συντάγματος , το οποίο διατυπώνει ένα χάρτη δικαιωμάτων που ορίζει την σχέση μεταξύ κράτους και ατόμου. Διαχωρίζεται ο ρόλος του κράτους απέναντι στα δικαιώματα ως ”κράτος νυχτοφύλακα” και του status negativus για τα πολιτικά και ατομικά δικαιώματα.
Η γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη αποτελεί το νομικό κείμενο στο οποίο περικλείονται όλες οι προαναφερόμενες αξίες. Η Διακήρυξη περιλαμβάνει έναν πρόλογο και 17 άρθρα που αναφέρονται σε διατάξεις που αφορούν στο άτομο και το Έθνος. Καθορίζει τα «φυσικά και απαράγραπτα » δικαιώματα όπως η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η αντίσταση στη βία. Η Διακήρυξη αναγνωρίζει επίσης την ισότητα απέναντι στο νόμο και τη δικαιοσύνη. Τέλος, δηλώνει την αρχή της διάκρισης των εξουσιών.
Βασικά σημεία πως ότι δεν απαγορεύεται ρητά, επιτρέπεται (άρθρο 5), το δικαιώματα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, το έθνος ως πηγή νομιμοποίησης (άρθρο 3) και το απαραβίαστο της ιδιοκτησίας (άρθρο 17). Κατά τον 19ο αιώνα, η Διακήρυξη του 1789 αποτελεί πηγή έμπνευσης, για την εκπόνηση παρόμοιων κειμένων σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής. Η γαλλική επαναστατική παράδοση είναι επίσης παρούσα στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου που υπογράφτηκε στη Ρώμη στις 4 Νοεμβρίου 1950.
IV. Τέχνη και Γαλλική Επανάσταση
Τα ιδεώδη, η φιλοσοφία, οι νέες κατοχυρώσεις και οι πολυεπίπεδες ανακατατάξεις της Γαλλικής Επανάστασης επέδρασαν άμεσα σε όλες τις πτυχές της τέχνης. Πρώτο μέλημα της τέχνης που αναδείχτηκε από τα σπάργανα της Επανάστασης είναι η απεικόνιση των γεγονότων που συνέβαλαν στην εδραίωση της, η άμεση απότιση φόρου τιμής στους πεσόντες, αλλά και η καλλιτεχνική αρωγή στην νεοεπιβληθείσα τάξη πραγμάτων.
Ο «ζωγράφος της Επανάστασης», Ζακ –Λουί Νταβίντ (1748 – 1825), στρατευμένος στις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης, αγωνιστής ο ίδιος, ιδιαίτερα γνωστός για το έργο του «ο θάνατος του Μαρά»,- ο οποίος αποτελούσε και προσωπικό του φίλο, αλλά και για τις μετέπειτα ζωγραφικές απεικονίσεις της ναπολεόντειας περιόδου-, συνιστά το μεγαλύτερο ίσως κεφάλαιο της σύγχρονης της Γαλλικής Επανάστασης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Βασικός εκπρόσωπος του ρεύματος του νεοκλασσικισμού , ο Νταβίντ αντλεί τη θεματολογία του από την ελληνική και ρωμαϊκή μυθολογία και ιστορία, στα έργα του ωστόσο αντανακλάται η φιλοσοφία του διαφωτισμού, το ιδεώδες της δημοκρατίας, ο ανθρωποκεντρισμός και οι θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Με το ξέσπασμα και την εδραίωση της Επανάστασης, ο Νταβίντ αναλαμβάνει το ρόλο του ζωγράφου της Επανάστασης- πλέον η θεματολογία των έργων του άπτεται του σύγχρονού του πολιτικού γίγνεσθαι (ο όρκος του σφαιριστηρίου, ο θάνατος του Μαρά), ενώ συνεπές στις ραγδαίες εξελίξεις των επομένων χρόνων, το έργο του συμβαδίζει και ανανοηματοδοτείται, αποκτά στα χρόνια που ακολουθούν τη Τρομοκρατία χαρακτήρα πλέον συμφιλιωτικό, ενώ αποτυπώνει την ισχύ του Ναπολέοντα κατά τα ένδοξά του χρόνια, με το εκτεταμένο έργο του το Χρίσμα, αφορόν στη στέψη του Ναπολέοντα και της Ιωσηφίνας στη Παναγία των Παρισίων.
Ένα συχνό ατόπημα στο οποίο περιέρχονται πολλοί είναι η ταύτιση του διάσημου πίνακα του Ντελακρουά « η ελευθερία οδηγεί το λαό», γαλλιστί La liberté guidant le peupleμε τη Γαλλική επανάσταση του 1789. Γεννημένος το 1798, ο Ντελακρουά αποτυπώνει στο εμβληματικό έργο του την ιουλιανή επανάσταση του 1830, πρόδρομο της «άνοιξης των Εθνών» του 1848.
Γραμμένο σε χρόνο μεταγενέστερο της Γαλλικής Επανάστασης από το σπουδαιότερο ίσως Γάλλο μυθιστοριογράφο όλων των εποχών, Βίκτορα Ουγκώ, το 1793 αναβιώνει τη ταραγμένη περίοδο της τρομοκρατίας ξεδιπλώνοντας μέσα από τον εμφυλιακό αναβρασμό, τις σφαγές, τον πόνο και τη καταπίεση τον αέναο και διαχρονικό αγώνα του ανθρώπου για δικαιοσύνη και ελευθερία.
Αντίστοιχα, το μυθιστόρημα του Ανατόλ Φρανς Οι θεοί διψούν με κεντρική φιγούρα τον ιδεολόγο ζωγράφο Γκαμελέν αποτυπώνει με ενάργεια μέσω των πολιτικών και φιλοσοφικών ζυμώσεων του ήρωα τις φρικαλεότητες της περιόδου της Τρομοκρατίας, τη διάψευση των ιδεωδών της Επανάστασης, αλλά και την ανάγκη του ανθρώπου για προσήλωση στα ιδανικά της ισότητας και της δικαιοσύνης.
Συνολικά, από σύγχρονούς της συγγραφείς μέχρι μεταγενέστερους που ανατρέχουν με ιστορική συνέπεια και ουσιαστικό ανθρωπισμό σε αυτήν (Ουγκώ, Φρανς κ.α), καθώς και σύγχρονους συγγραφείς, δοκιμιογράφους, πολιτικούς επιστήμονες και μελετητές, η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε και θα συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο στοχασμού και επιστημονικής παρατήρησης χάρη στο φωτεινό της φιλοσοφικό υπόβαθρο, την ανάδειξη των ιδεωδών που θεμελίωσαν το σύγχρονο αστικό κράτος, το νομοπαραγωγικό της έργο, αλλά και τα μετέπειτα γεγονότα που τη σπίλωσαν, διχάζοντας έναν ολόκληρο λαό. Για τη κομβική σημασία που διαδραμάτισε σε πολιτικό, οικονομικό, φιλοσοφικό, ιστορικό, αισθητικό, νομικό επίπεδο αλλάζοντας για πάντα τον ρου της ιστορίας, η Γαλλική Επανάσταση του 1789 δεν θα πάψει ποτέ να αποτελεί πηγή άντλησης έμπνευσης για όλες τις πτυχές της τέχνης και της φιλοσοφίας.
V. Η θέση των γυναικών στη Γαλλική Επανάσταση
Στην προ-επαναστατική Γαλλία, οι γυναίκες δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Θεωρούνταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, και αντιμετωπίζονταν ως η περιουσία ή το εμπόρευμα του συζύγου, πατέρα ή της κοινωνίας γενικότερα. Καθώς τα δικαιώματά τους ήταν μηδαμινά, ήταν αναγκασμένες να στηρίζονται στους άντρες για να καθορίσουν τι ήταν το καλύτερο για αυτές.
Υπήρχαν αρκετές προκαταλήψεις σχετικά με τον ρόλο της γυναίκας πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, όπως ο ορισμός τους με βάση το φύλο. Η άποψη ότι οι γυναίκες, λόγω του φύλου τους είναι αυτόματα υποδεέστερες του ανδρός είχε ως άμεση συνέπεια τον υποβιβασμό τους και την θεώρηση ότι λόγω της φύσης της, η γυναίκα αδυνατεί να ανταποκριθεί στην πολιτική ζωή ή να κατανοήσει τα δυσνόητα πολιτικά θέματα με τα οποία ασχολούνταν οι άντρες. Η ταχεία αλλαγή που εδραιώνεται στη Γαλλία κατά τη Γαλλική Επανάσταση, απαίτησε από τις γυναίκες προερχόμενες από όλες τις διαφορετικές τάξεις να αξιολογήσουν εκ νέου τον ρόλο τους στη κοινωνία. Τα δικαιώματα των γυναικών τέθηκαν ίσως για πρώτη φορά προς συζήτηση υπό το πρίσμα της παραδοχής ότι οι γυναίκες αξίζουν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες ευκαιρίες που δίνονταν στους άντρες.
Μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες που αγωνίστηκαν για τα δικαιώματα των γυναικών την περίοδο αυτή ήταν η θεατρική συγγραφέας και πολιτική ακτιβίστρια Ολύμπια Ντε Γκούζ. Ασκώντας κριτική στους συντάκτες της «Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Άνδρα και του Πολίτη», με την οποία διεκδικούσαν ίσα δικαιώματα για κάθε πολίτη ανεξαρτήτως κοινωνικής βαθμίδας, το αναδημιούργησε συντάσσοντας την «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων της Γυναίκας και της Πολίτισσας». Στο μανιφέστο αυτό η Ντε Γκούζ παρουσιάζει τη γυναίκα όχι ως συμπαραστάτρια του άντρα αλλά ίση με αυτόν και απαιτεί ίσα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα μεταξύ των δύο φύλων. Τα αιτήματά της απορρίφθηκαν και εν τέλει εξαιτίας των πεποιθήσεών της οδηγήθηκε στη γκιλοτίνα το 1793.
Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης παρατηρήθηκαν οι πρώτες ενδείξεις φεμινιστικού στρατιωτικού ακτιβισμού, από τις οποίες το πιο τρανταχτό παράδειγμα είναι η Πορεία προς τις Βερσαλλίες. Στις 5 Οκτωβρίου 1789 ένας οργισμένος όχλος 7.000 γυναικών, διαδήλωσαν μέσα στη βροχή από το Παρίσι μέχρι τις Βερσαλλίες, οριοθετώντας, χωρίς να το γνωρίζουν, ένα καθοριστικό γεγονός της Γαλλικής Επανάστασης.
Παρ’ όλο που οι προσπάθειες των γυναικών για απόκτηση δικαιωμάτων δεν έλαβαν τις επιθυμητές απαντήσεις εκείνη την εποχή, αποτέλεσαν την αρχή μία επανάστασης που διαρκεί έως σήμερα. Με τις γενναίες τους διαδηλώσεις έδωσαν το έναυσμα για να επαναστατήσουν και άλλες γυναίκες από άλλα μέρη της Ευρώπης αλλά και της Αμερικής και έθεσαν μία γερή βάση για την πορεία του φεμινιστικού κινήματος.