Η Μετανάστευση μέσα από τον κινηματογραφικό φακό

Η μετανάστευση όπως έχει αποτυπωθεί μέσα από την 7η τέχνη

Τον Φεβρουάριο του 2015, στη σκηνή του Θεάτρου Dolby στο Λος Άντζελες, ο σκηνοθέτης Alejandro Gonzalez Inarritu αφιέρωσε το Όσκαρ που κέρδισε για την ταινία Birdman, στους Μεξικανούς συντοπίτες του και γενικά σε όλους τους μετανάστες, χαρακτηρίζοντας τις Ηνωμένες Πολιτείες “ένα απίστευτο Έθνος Μεταναστών“.

Κατά τη διάρκεια της νέας χιλιετίας, το ζήτημα της μετανάστευσης ήταν πιο σημαντικό από ποτέ και πιο επείγον κοινωνικά και πολιτικά. Η κινηματογραφική σκηνή συμμετείχε δυναμικά στον σχολιασμό της κατάστασης σε αυτό το θέμα, τόσο στο χώρο των ανεξάρτητων παραγωγών, όσο και στις μεγαλύτερες παραγωγές από καταξιωμένους σκηνοθέτες.

Το θέμα της μετανάστευσης είχε διερευνηθεί και κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, σε αρκετές περιπτώσεις, αλλά πολύ περισσότερο τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, όπου ο αριθμός των ταινιών που σχετίζονται με το θέμα αυτό έχει αυξηθεί σημαντικά.

Από παλαιότερες ταινίες, μέχρι και πιο σύγχρονες, αυτού του είδους η κινηματογραφία έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς μπορεί και αναδεικνύει με ωμό ή ποιητικό τρόπο, θέματα τα οποία μέλλεται να απασχολήσουν εντονότερα τις επόμενες γενιές. Είναι απαραίτητο να αναφερθούν μερικές παλαιότερες ταινίες, οι οποίες υπογραμμίζουν ιδιαιτέρως την διορατικότητα των δημιουργών τους.

Είναι αδύνατο να μην αναφερθεί η ταινία “Ali: Fear Eats The Soul”, του Rainer Fassbinder (1974), στην οποία παρουσιάζεται ο γάμος μιας ηλικιωμένης καθαρίστριας και ενός νεαρού Μαροκινού εργάτη, προκαλώντας τον αποτροπιασμό στον περιβάλλον της μεσαίας τάξης.

Εξίσου σημαντική ταινία, είναι και “Ο καιρός των Τσιγγάνων” από τον εξαιρετικό Σέρβο σκηνοθέτη Εμίρ Κουστουρίτσα. Η ταινία ακολουθεί το ταξίδι μιας νεαρής τσιγγάνας, που έφερε από το Σεράγεβο στο Μιλάνο, μια συμμορία λαθρεμπόρων στην πρώην Γιουγκοσλαβία.

Ταξιδεύοντας όλο και πιο πίσω στον χρόνο, φτάνουμε στον Charlie Chaplin και τον «Μετανάστη» του, που γυρίστηκε το 1917, ένα αυθεντικό αριστούργημα της ιστορίας του κινηματογράφου, προσωπικό βίωμα του ίδιου του Τσάπλιν, ο οποίος ήταν ένας μετανάστης, αν και πολύ πιο τυχερός από τους περισσότερους.

Οι σχετικές ταινίες είναι άπειρες, γιατί στην τελική, μετανάστης είναι καθένας μας και όλοι έχουμε ιστορίες, πρόσφατες ή παλιές, δικές μας ή άλλων τις οποίες διηγούμαστε καθημερινά. Παρ’ όλ’ αυτά έπρεπε να γίνει μια επιλογή, ώστε να παρουσιαστούν όσο το δυνατό περισσότερες πτυχές του θέματος αυτού.

Ακολουθεί, λοιπόν, μια λίστα με 10+1 κινηματογραφικές ιστορίες.

A Separation (2011) του Asghar Farhadi

Η ιρανική ταινία έφυγε από το 61ο Διεθνές Φεστιβάλ Βερολίνου με την Χρυσή Άρκτο για καλύτερη ταινία, την Αργυρή Άρκτο Γυναικείας Ερμηνείας και την Αργυρή Άρκτο Ανδρικής Ερμηνείας.

Η Σιμίν θέλει να φύγει. Ο Ναντέρ είναι δέσμιος του άρρωστου πατέρα του και δε θέλει να τον αφήσει μόνο. Έτσι χωρίζονται, και η κόρη τους, ελπίζοντας να γυρίσει γρήγορα η μητέρα της, μένει προσωρινά με τον Ναντέρ. Ανήμπορος να φροντίσει τον γέρο πατέρα του, ο Ναντέρ προσλαμβάνει μία γυναίκα για να τον περιποιείται. Αυτό που δεν ήξερε είναι ότι αυτή η γυναίκα δούλευε χωρίς την άδεια του συζύγου της και ότι ήταν έγκυος. Ή μήπως το ’ξερε;
Χωρίς να το καταλάβει ο Ναντέρ αιχμαλωτίζεται σε έναν ιστό από ψέματα και κοινωνικές αντιδικίες που καταστρέφουν τη ζωή, τα όνειρά του αλλά και την εικόνα του στα μάτια της κόρης του.

Welcome (2009), Philippe Lioret

Μια ταινία χαμηλών τόνων, από τον  Philippe Lioret .Η ιστορία είναι απλή, ένας 17χρονος  Κούρδος μετά από ταξίδι τριών μηνών φτάνει στην Γαλλία με σκοπό να περάσει στην Αγγλία αλλά «κολλάει»  στα σύνορα. Θα συναντήσει ένα προπονητή της κολύμβησης που βρίσκεται στα πρόθυρα διαζυγίου με την γυναίκα του, μια ακτιβίστρια  υπέρ των δικαιωμάτων των μεταναστών.

Η ταινία βασίζεται στις αντιθέσεις. Οι ντόπιοι- μετανάστες,  το εμπορεύματα που ταξιδεύουν ανενόχλητα  αλλά όχι οι άνθρωποι, οι «ενοχλητικοί γείτονες» και αυτοί που υποστηρίζουν το δικαίωμα κάθε ανθρώπου στα βασικά  (στέγη , τροφή). Η ταινία αναδεικνύει τους κόπους και τις δυσκολίες χιλιάδων ανθρώπων που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον και πολλές φορές πληρώνουν με την ζωή τους, αντιμετωπίζοντας ένα σκληρό σύστημα που (ειδικά στην Γαλλία) ποινικοποιεί  ακόμα και  την βοήθεια σε αυτούς.

The edge of heaven (2007), Fatih Akin

Μια από τις πιο αξιόλογες ταινίες της περασμένης δεκαετίας και αυτή που ανέδειξε σε διάσημο δημιουργό τον Φατίχ Ακίν. Η ταινία κινείται ανάμεσα στην Γερμανία και την Τουρκία και παρακολουθεί τις άλλοτε παράλληλες, άλλοτε  αποκλίνουσες πορείες των πρωταγωνιστών της. Μια Τουρκάλα προσπαθεί να βγάλει τα προς το ζην για να σπουδάσει την κόρη της, αγωνίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα, μια νεαρή Γερμανίδα συγκρούεται με την δική της μάνα προσπαθώντας να βρει το εαυτό της, ένας ακαδημαϊκός, γιος  Τούρκου μετανάστη (Γερμανός; )  αναζητά τις ρίζες του.

Η ταινία αναφέρεται σε τόσα πολλά πράγματα αλλά αποδεικνύει την ικανότητα του δημιουργού της να βάζει τις ιδέες του σε τάξη. Βασικό θέμα της ταινίας είναι η ενσωμάτωση. Βλέπουμε τον Τούρκο καθηγητή πανεπιστημίου να μιλά σε ένα αμφιθέατρο  για τον Γκαιτε: Μια τυπική «Γερμανική» εικόνα, σε αντιπαράθεση με την ανατολίτικη «χαλαρότητα» στο σπίτι. Αντίθετα με την Τουρκάλα πόρνη, την ώρα του «επαγγέλματος» μεταμφιεσμένη (περούκα, ρούχα ,κ.τ.λ.) και «ενσωματωμένη» στον «δυτικό πολιτισμό» και ύστερα διακριτή, ως τυπική μετανάστρια. Πρόκειται για δύο αντίθετες, αλλά υπαρκτές μορφές ενσωμάτωσης. Όμοια ο Γερμανός βιβλιοπώλης που πίνει τσάι.

The Visitor (2007), Tom McCarthy

Μια ταινία με φόντο την μετά  9/11 Αμερική από ένα νέο σκηνοθέτη. Καθηγητής Πανεπιστημίου, χήρος, παραιτημένος από την ζωή, θα συναντήσει τυχαία ένα ζευγάρι νέων μεταναστών. Το γεγονός θα ξυπνήσει τον Γουόλτερ από τον λήθαργο του, όμως γρήγορα η κατάσταση γίνεται τραγική καθώς οι απαγορεύσεις και η ένταση της καταστολής ενάντια στην μετανάστευση θα οδηγήσει τους ήρωες σε απροσδόκητες καταστάσεις

Ο τίτλος της ταινίας έχει διττό χαρακτήρα: μπορεί να αναφέρεται στους μετανάστες που καταφθάνουν στην Αμερική αλλά και στον πρωταγωνιστή που επιστρέφει στην Νέα Υόρκη. Η ταινία θεματικά βασίζεται σε ένα ενδιαφέρον κέντρο: το καινούργιο είναι ζωογόνο. Το σπίτι του Γουόλτερ ξαφνικά ζωντανεύει μέσα από την παρουσία των μεταναστών, ομοίως η ζωή του, όπως σε αναλογία και η ίδια η Αμερική έχει επωφεληθεί από την παρουσία τους. Στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι χαρακτηριστική η ταύτιση του προσωπικού με το κοινωνικό.

Bread and Roses (2000), Ken Loach

Μια Μεξικάνα λαθρομετανάστρια, που δουλεύει ως καθαρίστρια, γνωρίζεται μ’ ένα συνδικαλιστή και κατεβαίνει σε διεκδικητικούς αγώνες μαζί με συναδέλφους της, κάτι που τη φέρνει σε αντιπαράθεση με τη μεγαλύτερη αδελφή της.

Η ταινία θίγει εξαιρετικά πολλά κοινωνικά ζητήματα, τα οποία ακόμα δεν έχουν ξεπεραστεί – η ισότητα των φύλων, τα εργατικά δικαιώματα, τη μετανάστευση – και καταλήγει ηθικά και φιλοσοφικά στην εξής φράση: θέλουμε ψωμί, αλλά και τριαντάφυλλα.

Dom za Vesanje (1988), Emir Kusturica

Για την υπόθεση μιλήσαμε στην εισαγωγή, αλλά η συγκεκριμένη ταινία είναι πολύ παραπάνω από αυτό.

Ο Καιρός των τσιγγάνων είναι μια αριστουργηματική σκληρή ταινία, η όποια κινείται ανάμεσα στη φαντασία και στη πραγματικότητα. Μέσα από μια απλή δραματική ιστορία ο Emir Kustorica σχεδόν νέο-ρεαλιστικά εξετάζει το τρόπο ζωής των ηρώων του, κυρίως όμως μέσα από τη περιπλάνηση , τη μουσική, τα τραγούδια. Αυτή η ακραία δραματική υπερβολή που βιώνουμε μας κάνει να ξεχνάμε όλες τις απώλειες, την επίδραση που έχει η κοινωνία στους ανθρώπους και μας κάνει να θλιβόμαστε.

Ταυτόχρονα όμως μένουμε εκστασιασμένοι μπροστά στην άναρχη συμπεριφορά, στα όνειρα μιας καθημερινότητας που αιώνες τώρα μας κάνουν μάρτυρες σε ένα οδοιπορικό μύθων, ζωής και θανάτου. Ο Kustorica μας μιλά ξεκάθαρα και με ειλικρίνεια μετατρέποντας τη κάμερά του σε οδηγό ενός σύμπαντος, όπου δεν υπάρχουν όρια αλλά μόνο σύγχυση, ομίχλη, τραγικότητα.

The Godfather Part II (1974), Francis Ford Coppola

Αν δεν έχετε δει ήδη την τριλογία, σας οικτίρω. Σας επιτρέπω να αφήσετε το άρθρο και ό,τι κάνετε και να πάτε τη δείτε.

Το εκπληκτικό δεύτερο μέρος του «Νονού» συνεχίζει να αφηγείται την επική ιστορία δύο γενιών συνεχούς εξουσίας μέσα στην οικογένεια Corleone. Εδώ ο Coppola ξεδιπλώνει δύο βασικές ιστορίες: τις ρίζες και την άνοδο του νεαρού De Vito, τον οποίο υποδύεται με καταπληκτικό τρόπο ο Rodert de Niro και την ανάδειξη του Michael (Al Pacino) ως του νέου “Νονού” . Στην ταινία εμφανίζονται ξανά πολλοί από τους ηθοποιούς της πρώτης ταινίας ενώ ο Coppola δημιούργησε μια εξαιρετική ταινία με όραμα και έμπνευση και την εξαιρετική μουσική του Nino Rota, σίγουρα το καλύτερο σίκουελ της ιστορίας του κινηματογράφου.

Ali: Fear Eats The Soul (1974), Rainer Werner Fassbinder

Τα πρώτα πλάνα παρουσιάζουν το θέμα: αυτοί εναντίον μας. Μια ηλικιωμένη γυναίκα, κοντόχοντρη και απλή, μπαίνει σε έναν άγνωστο μπαρ και παίρνει μια θέση στο εσωτερικό τραπέζι της πόρτας. Η μπαργούμαν, μια αυθάδης ξανθιά σε φόρεμα με βαθύ ντεκολτέ, την πλησιάζει. Η γυναίκα λέει ότι θα πάρει μια coca-cola. Στο μπαρ, μια ομάδα πελατών γυρνάν και την κοιτάν και η κάμερα υπερβάλλει την απόσταση μεταξύ τους. Πίσω στο μπαρ, η ξανθιά παρακινεί κάπως χαιρέκακα έναν από τους πελάτες της να ζητήσει στη γυναίκα να χορέψουν. Το κάνει. Και τώρα η κάμερα δείχνει τον άνδρα και τη γυναίκα μαζί στη σκοτεινή πίστα, ενώ οι άλλοι κοιτάζουν επίμονα.

Την υπόλοιπη ταινία, θα πρέπει να τη δείτε. Και αξίζει.

America, America (1963), Elia Kazan

Το πιο προσωπικό φιλμ του Ηλία Καζάν, το πρώτο στο οποίο καταγράφηκε η τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής, και ένα αξεπέραστο φιλμικό έπος «ζωντανεύει»  μέσα από τις μοναδικές φωτογραφίες του Κωνσταντίνου Μάνου από τα γυρίσματά του.

Η ταινία περιγράφει µοναδικά µια εποχή της οποίας οι µαρτυρίες ακούγονται όλο και λιγότερο. Προφανώς η ιστορία της ταινίας (η – στην κυριολεξία – οδύσσεια ενός μετανάστη που ξεκινά από τη Μικρά Ασία για να οδηγηθεί επιτέλους στην Αμερική) είναι και η ιστορία του σκηνοθέτη της. Και είτε δει κανείς την ταινία πολιτικά είτε τη δει ψυχαναλυτικά, πάντα θα συναντά τον Ηλία Καζάν. Το «Αμέρικα Αμέρικα», βλέπετε, είναι ο Ηλίας Καζάν. Γιατί δεν έγραψε απλώς το σενάριο, δεν διηύθυνε απλώς το συνεργείο. Ζούσε κάθε στιγμή του δράματος και συχνά στα γυρίσματα δρούσε ως ήρωας εντεταγμένος στο σύμπαν της ταινίας που αγάπησε όσο καμιά άλλη στη φορτωμένη με αριστουργήματα φιλμογραφία του. Ενας Ελληνας στο αίμα, γεννημένος στην Τουρκία και Αμερικανός επειδή ο θείος του έζησε μια τέτοια περιπέτεια, ο Καζάν ένιωσε πως, ύστερα από μια ήδη μακρά καριέρα, όφειλε να την αφηγηθεί.

Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις. Παίζει και ο Γιώργος Φούντας. Η δεύτερη «χολιγουντιανή» ταινία που έδειξε πώς κατέφθαναν οι μετανάστες στο Έλις Άιλαντ, μετά το «Μετανάστη» του Τσάπλιν

The Immigrant (1917), Charles Chaplin

H ταινία “The Immigrant – Ο μετανάστης” (γνωστή και με τον τίτλο Broke) είναι μία βουβή μικρού μήκους ταινία του Charlie Chaplin γυρισμένη το 1917. Ο γνωστός και αγαπημένος χαρακτήρας του Chaplin, o Tramp παίζει έναν μετανάστη που βρίσκεται στο πλοίο για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, ταξιδεύοντας στον Ατλαντικό. Ο Tramp θα συναντήσει και θα γίνει φίλος με μια όμορφη γυναίκα, ενώ θα κατηγορηθεί για κλοπή.

Ellis (2015), JR

O JR είναι ένας καλλιτέχνης, που βραβεύθηκε το 2011 με το TED Prize. Το βραβείο συνοδευόταν με οικονομική ενίσχυση για να υλοποιήσει το INSIDE OUT, ένα καλλιτεχνικό project, που έδινε την δυνατότητα σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο να εκφράσουν μια άποψη, θέση ή τον προβληματισμό και την αντίδραση τους απέναντι σε κάτι, με το πορτραίτο τους.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, σκηνοθετεί μια μικρού μήκους ταινία για το Ellis Island, το νησί-πύλη για εκατομμύρια μετανάστες προς την Αμερική στις αρχές και σε ένα μεγάλο μέρος τους προηγούμενου αιώνα. Το σενάριο έγραψε ο βραβευμένος με Όσκαρ σεναριογράφος Eric Roth και πρωταγωνιστές, ο επίσης βραβευμένος με Όσκαρ Robert De Niro και τα εκατομμύρια ανθρώπων, που πέρασαν από το νησί…

Και μερικές ακόμα ταινίες…

The Immigrant (2013), James Gray

Les neiges du Kilimandjaro (2011), Robert Guédiguian

Almanya: Welcome to Germany (2011), Yasemin Samdereli

Le Havre (2011) , Aki Kaurismäki

The Cardboard Village (2011), Ermanno Olmi

Les Mains en l’Air (2010), Romain Goupil

Biutiful (2010), Alejandro González Iñárritu

Soul Kitchen (2009) του Fatih Akin

London River (2009), Rachid Bouchareb

Machan (2008), Uberto Pasolini

Gran Torino (2008) , Clint Eastwood

Le Silence de Lorna (2008), Jean-Pierre Dardenne, Luc Dardenne

It’s a Free World… (2007), Ken Loach

La Sconosciuta (2006), Giuseppe Tornatore

In Between Days (2006), So Yong Kim

Nuovomondo (2006), Emanuele Crialese

My American Dream, How Democracy Works Now (2006), Shari Robertson

Man Push Cart (2005), Ramin Bahrani

Maria Full of Grace (2004), Joshua Marston

Head-On (2004) , Fatih Akin

Lost Boys of Sudan (2003), Megan Mylan, Jon Shenk

The House of Sand and Fog (2003), Vadim Perelman

Gangs of New York (2002), Martin Scorsese

In This World (2002), Michael Winterbottom

Mississippi Masala (1992), Mira Nair

Green Card (1990), Peter Weir

Alamo Bay (1985), Louis Malle

Moscow on the Hudson (1984), Paul Mazursky

El Norte(1983), Gregory Nava

The Border (1982), Tony Richardson

Madame Rosa (1977), Moshé Mizrahi