Μετά το πρώτο μέρος του αφιερώματος μας για την ελληνική επανάσταση, ακολουθεί το κίνημα του φιλελευθερισμού, τα δάνεια και όλο το ιστορικό υπόβαθρο πίσω από τις διαπραγματεύσεις.
Επιμέλεια: Βαν Γκογκ
Έρευνα: Βαν Γκογκ, Κατερίνα Αδαμοπούλου
Το κίνημα του φιλελληνισμού
Ο φιλελληνισμός αποτέλεσε ένα αυθόρμητο κίνημα συμπαράστασης έναντι στους επαναστατημένους Έλληνες, που εκδηλώθηκε σε όλη σχεδόν την ευρωπαϊκή ήπειρο και στις ΗΠΑ αμέσως μετά την έναρξη του ελληνικού αγώνα της ανεξαρτησίας. Το κίνημα, υπήρξε απότοκο τόσο του θαυμασμού των Ευρωπαίων για την Αρχαία Ελλάδα, ο οποίος άρχισε να εκδηλώνεται μετά τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανασταση [1789] όποτε και γεννιούνται ο κλασσικισμός και ο ρομαντισμός, όσο και άμεση απόρροια των επαναστατικών κινημάτων της εποχής που εμπνέονταν από την αρχή των εθνοτήτων.
Με το ξέσπασμα της επανάστασης οι Ευρωπαίοι είδαν αφενός στο πρόσωπο των μαχόμενων τους αρχαίους προγόνους τους και αφετέρου έλαβαν την ευκαιρία, με αφορμή τον ξεσηκωμό, να πολεμήσουν δυο παλιούς εχθρούς τους, τους βάρβαρους Οθωμανούς από την μια και τους υπέρμαχους του ancient regime, της Ιεράς Συμμαχίας από την άλλη.
Πέραν λοιπόν, από τους Ευρωπαίους που είχαν γαλουχηθεί με τα έργα των αρχαίων Ελλήνων, η επανάσταση συγκίνησε -και- τις χριστιανικές μάζες της ηπείρου καθώς επίσης και τους φιλελεύθερους.
Το κίνημα αρχικά αναπτύχθηκε από τους Έλληνες της διασποράς (Ευρώπης), που αποσκοπούσαν στην ενημέρωση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης και στη νομική υπεράσπιση του αγώνα. H προσπάθειά τους, βρήκε τελικά ανταπόκριση με την δημιουργία -ήδη – με το ξέσπασμα της επανάστασης των πρώτων φιλελληνικών επιτροπών.
Οι πρώτοι πυρήνες υποστήριξης δημιουργούνται στα γερμανικά κρατίδια, με τους Φιλελεύθερους να ξεκινούν έναν αγώνα προπαγάνδας υπέρ των Ελλήνων, με την μαζική κυκλοφορία κειμένων και ποιημάτων από τον Wilhelm Muller, που γίνονται ανάρπαστα εντός ολίγων ημερών. Οι ενέργειες των Γερμανών, δεν περιορίζονται στα παραπάνω, αλλά επίσης προχωρούν στην συγκέντρωση χρημάτων και στην αποστολή εθελοντικών στρατιωτικών τμημάτων προς την επαναστατημένη Ελλάδα.
Στη γειτονική Γαλλία, η ελευθερία του τύπου δίνει την δυνατότητα στις φιλελεύθερες εφημερίδες να συνηγορήσουν υπέρ του ελληνικού ζητήματος. Παράλληλα, εκδίδονται φιλελληνικά φυλλάδια, τα οποία καλούν τις Μεγάλες Δυνάμεις να επέμβουν στο πλευρό των Ελλήνων, ενώ ιδρύονται στη Μασσαλία επιτροπές για την περίθαλψη των Ελλήνων προσφύγων.
Όσον αφορά την φιλελληνική κίνηση στην Αγγλία, αυτή προκλήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον τύπο και κυρίως από τις ”Morning Chronicle” και ”Courrier”. Η υποστήριξη προς την ελληνική υπόθεση, μεγάλωσε έπειτα από τις οθωμανικές θηριωδίες -ιδίως μετά την καταστροφή της Χίου – οπότε και ο αγγλικός τύπος φιλοξενεί σε καθημερινή βάση άρθρα για τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Παρόλο το ενδιαφέρον, από τον Τύπο και την υποστήριξη του αγώνα και από μερίδα Άγγλων ευγενών, ο φιλελληνισμός δεν γνώρισε ιδιαίτερη απήχηση στη Μεγάλη Βρετανία.
Ο ελληνικός αγώνας εξήλθε σύντομα των ευρωπαϊκών συνόρων, φτάνοντας και στις ΗΠΑ. Οι Αμερικάνοι είδαν τους Έλληνες αγωνιστές ως τους συνεχιστές των δικών τους επαναστατικών ιδεωδών και μέσω των εφημερίδων τους έκαναν συνεχή έκκληση για στρατιωτική αρωγή προς τους επαναστάτες. Χαρακτηριστική, είναι η περίπτωση της εφημερίδας της Βοστόνης, ”Patriot”, όπου στα τέλη του ’22 κυκλοφόρησε με το σύνθημα ”Σώστε τους Έλληνες”. Αν και, ιδρύονται φιλελληνικά κέντρα σε όλη την ανατολική ακτή της χώρας, εντούτοις η αμερικανική κυβέρνηση υπό τον Moνρόε δίστασε να εμπλακεί σε μια υπόθεση καθαρά ευρωπαϊκή.
Το κέντρο πάντως, των φιλελληνικών δραστηριοτήτων εντοπίζεται στη Γενεύη με την σύσταση των σημαντικότερων φιλελληνικών επιτροπών, όπου συγκέντρωναν σημαντικά χρηματικά πόσα για την ενίσχυση των ελληνικών στρατιωτικών προσπαθειών.
Η ευαισθητοποίηση των ευρωπαϊκών μαζών και του τύπου υπήρξε θετική εξέλιξη για την ηθική τόνωση των επαναστατημένων Ελλήνων, παρ’ όλα αυτά συνέβαλε ελάχιστα στην λήψη μιας ευνοϊκής απόφασης για την Ελλάδα από τους κυβερνώντες. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, ναι μεν, αφουγκράστηκαν τους λαούς τους, αλλά σε καμία περίπτωση δεν τους έλαβαν υπόψιν κατά την επίλυση της διένεξης.
Εν κατακλείδι, αξίζει να σημειωθεί ότι ο φιλελληνισμός διήρκεσε όσο και ο πόλεμος της ανεξαρτησίας· με την δημιουργία του ελληνικού κράτους οι φιλέλληνες έπαψαν να υποστηρίζουν τις ενέργειες του νεοσύστατου κράτους.
ΤΑ ΔΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
TO ΠΡΩΤΟ ΔΑΝΕΙΟ
«Η ελληνική επανάσταση ήταν ουσιαστικά μια ευρωπαϊκή επανάσταση, -η οποία-, άλλαξε το status quo στην Ανατολική Μεσόγειο, την ως τότε πολιτική της Ιερής Συμμαχίας και το δόγμα περί ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας». Επρόκειτο, όχι για μια «ακόμη επαρχιακή εξέγερση», όπως λαθεμένα πίστεψαν οι Τούρκοι, αλλά για ένα γεγονός που έφερε τα πάνω κάτω στο πολιτικό σκηνικό της Γηραιάς Ηπείρου.
«Μόλις ξέσπασε η επανάσταση, ο λαός προσέφερε ό,τι είχε και δεν είχε (…) άντρες και γυναίκες, έδιναν τη ζωή τους για να ελευθερωθεί ο τόπος από τον ξένο ζυγό. Οι αγρότες έδιναν τα ζώα τους, οι γυναίκες τους άνδρες τους, οι βοσκοί τα πρόβατα τους» και όλοι μαζί κατέθεσαν βαρύ φόρο αίματος στον αγώνα για την ανεξαρτησία. Μια ανεξαρτησία, όμως, η οποία, ίσως, δεν ήλθε ποτέ!
Στις 9/1/1824, η επαναστατική κυβέρνηση αιτήθηκε την χορήγηση δανείου, ύψους 800.000£, στην Μ. Βρετανία. Την εποχή εκείνη, η Γηραιά Αλβιόνα αποτελούσε το κέντρο των δανειακών συμβάσεων μεταξύ (των) κρατών/χωρών. Το παράδοξο έγκειται στο γεγονός, ότι στην περίπτωση της Ελλάδας, δεν υπήρχε επίσημο κράτος. Οι Άγγλοι τραπεζίτες, διαπραγματεύονταν, όχι με ένα επίσημα αναγνωρισμένο κράτος, αλλά με μια αντιπροσωπεία επαναστατών, προχωρώντας μάλιστα στη σύναψη συμφωνίας για δανειοδότηση. Πως ήταν σίγουροι οι Άγγλοι για την έκβαση της επανάστασης, δανείζοντας σε μια χώρα που ουσιαστικά, ακόμη, δεν είχε ανεξαρτητοποιηθεί; Πολύ απλά, δεν ήταν ! Για αυτό, φέρθηκαν στην Ελλάδα, όχι σαν μια αδύναμη, τάλαινα χώρα που προσπαθούσε να ορθοποδήσει, οικονομικά και κοινωνικά, αλλά -όπως έχει ειπωθεί από αρκετούς ιστορικούς- ως ένα πτώμα, το οποίο ανερυθρίαστα σκύλεψαν.
Την ίδια ώρα που ο λαός με αυταπάρνηση αγωνιζόταν, παρέχοντας δαψιλώς όλα τα υλικά μέσα που διέθετε για τις ανάγκες της εξέγερσης, κάποιοι έκαναν τα πάντα, ή για να αυξήσουν τα κέρδη τους ή για να μην χάσουν όσα είχαν «χτίσει» επί τουρκοκρατίας. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, οδηγηθήκαμε στο πρώτο δάνειο. Οι κοτζαμπάσηδες, οι πλούσιοι καραβοκύρηδες των νησιών και εν γένει οι «προύχοντες», όχι μόνο δεν ενίσχυσαν, σύμφωνα με την οικονομική τους δύναμη, τον αγώνα, αλλά σε πλείστες περιπτώσεις φιλονικούσαν μεταξύ τους, για το ποιος θα γίνει ο κυρίαρχος των «εθνικών γαιών» ή/και του στόλου των Τούρκων. Ένιοι εξ εκείνων, για τους οποίους σήμερα εκφωνούμε δεκάρικους, για την « ανδρεία» και τη « φιλοπατρία τους ήταν εκείνοι, οι οποίοι άδειασαν το ταμείο της «φιλικής εταιρείας», καθώς και το ταμείο δωρεών των Ελλήνων και φιλελλήνων εμπόρων του εξωτερικού.
Καθότι, λοιπόν, το ταμείο ήταν μείον, ενώ παράλληλα, οι ανάγκες του αγώνα αυξάνονταν, μερικοί οπλαρχηγοί και αρκετοί από τους προαναφερθέντες πρόκριναν την ιδέα της αίτησης χορήγησης δανείου. Ωστόσο, όπως είπαμε στην αρχή, δεν υπήρχε επίσημη κυβέρνηση- ένα επίσημο όργανο, υπεύθυνο για την διαπραγμάτευση με τους δανειστές (sic). Η λύση, βρέθηκε. Οι προεστοί, παραγκωνίζοντας τον Δ. Υψηλάντη, καταργώντας τη Γερουσία της Πελοποννήσου και καθαιρώντας τον Θ. Κολοκοτρώνη από το αξίωμα του αρχιστράτηγου, ίδρυσαν τη δική τους τοπική κυβέρνηση, τη δική τους τοπική Γερουσία, αποστέλλοντας μια επιτροπή, με ξεκάθαρο ρόλο και υπόσταση. Έτσι, νομότυπα μπορούσαν να είναι εκείνοι που θα παρελάμβαναν το δάνειο ( κυβέρνηση Άργους).
Όσο για τους Άγγλους, ένα σμήνος από « τυχοδιώκτες, τοκογλύφους, και αγνώστου ποιότητος επιχειρηματίες, οι οποίοι είχαν πλουτίσει με τους ναπολεόντειους πολέμους και ήθελαν να ‘’ακουμπήσουν κάπου τα λεφτά τους» είχαν οσμιστεί αίμα και σαν όρνεα προσέγγιζαν τους Έλληνες απεσταλμένους στα φουαγέ της Εσπερίας. Γνώριζαν ότι, δανείζοντας την Ελλάδα, με υποθήκη μάλιστα τις «εθνικές γαίες», θα δημιουργούσαν ένα κράτος δορυφόρο τους, με κυβερνήσεις μαριονέτες, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα της Αυτοκρατορίας και εμποδίζοντας παράλληλα, τις επιδιώξεις του Τσάρου- αποτελώντας ανάσχεση της ρωσικής καθόδου στη Μεσόγειο.
ΟΙ ΟΡΟΙ ΤΟΥ ΔΑΝΕΙΟΥ
Ο Νίτσε έλεγε, ότι η σχέση πιστωτή-οφειλέτη, είναι μια σχέση που δεν διέπεται από κανένα πνεύμα ισότητας και δικαιοσύνης. Αυτό ακριβώς, συνέβη και με την ελληνική επανάσταση.
Προηγουμένως, αναφέραμε το ποσό του 1ου ελληνικού δανείου (800 χιλ.£). Ωστόσο, η Ελλάδα παρέλαβε λιγότερο από το μισό. Οι οκτακόσιες χιλιάδες, ήταν η ονομαστική αξία του δανείου, αφού η πραγματική του αξία ήταν το 59% της ονομαστικής, δηλαδή 319.000£. Απ’ αυτές, το 3% παρακρατήθηκε ως επίσημη προμήθεια και μεσιτεία και 16.000£ ως χρεόλυτρα (μίζα). Παράλληλα, άλλο ένα 1½ % κρατήθηκε ως εγγύηση ασφάλιστρων κινδύνου, ενώ άλλες 80.000£ δεσμεύτηκαν εν είδει εισφοράς τόκων δύο χρόνων, κάτι πρωτάκουστο και εντελώς παράνομο. Τέλος, 3.200£ κρατήθηκαν ως προμήθεια πληρωμής τόκων, ενώ ο τόκος έφτανε στο δυσθεώρητο ύψος του 9% ( είχε συμφωνηθεί αρχικά 5%). Η διάρκεια αποπληρωμής του δανείου ήταν 36 έτη!
Ο ΔΙΑΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ
Η στυγερή, αιμοδιψής και άτεγκτη στάση των δανειστών έναντι της Ελλάδας δεν σταματά εδώ. Οι Βρετανοί τοκογλύφοι, εκβίασαν την Ελλάδα, πάλι προς όφελος των δικών τους πολεμικών βιομηχανιών-επιχειρήσεων. Δέσμευσαν τους Έλληνες, να αγοράσουν οπλισμό από την Αγγλία, ειδάλλως δεν θα εκταμίευαν τα όποια χρήματα είχαν απομείνει. Πούλησαν στην Ελλάδα, όπλα πραγματικής αξίας 11.900£, έναντι 28.900£, αισχροκέρδεια, δηλαδή πάνω από το 100%. Ωστόσο, η αγυρτεία δεν σταματά εδώ. Τα όπλα, τα οποία παραλάβαμε, είτε ήταν παλιά και δεν εξυπηρετούσαν τις σύγχρονες πολεμικές ανάγκες, είτε ήταν τελείως άχρηστα, όντας οπλισμός προς απόσυρση από τον αγγλικό στρατό των Επτανήσων!!!
ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ
Όταν τα χρήματα του δανείου κατατέθηκαν στα δημόσια ταμεία, μια αίσθηση διονυσιακής μέθης και ένας άκρατος – διάχυτος ενθουσιασμός εγκολπώθηκε στις καρδιές των επικεφαλής της επανάστασης (πολιτικών και στρατιωτικών). Ενώ παράλληλα, όπως θα έλεγε και ο Παπαρρηγόπουλος, «ηύξησε τον περί κατοχής της εξουσίας πόθον». Στη μάχη για την διασπάθιση του Δημοσίου (δανεικού) χρήματος πρωτοστάτησαν οι εφοπλιστές των νησιών, αλλά και μικρομεσαίοι επιχειρηματίες που είχαν διαβλέψει ότι το δάνειο θα αποτελούσε «μάνα εξ ουρανού» για την εκπλήρωση των προσωπικών τους φιλοδοξιών. Όπως πάντα, όμως, συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, στις περιπτώσεις δηλαδή, στις οποίες μαζεύονται πολλοί παίκτες που θέλουν « το ίδιο φύλλο στο τραπέζι», δημιουργήθηκαν έριδες που οδήγησαν στον Α’ Εμφύλιο (φθινόπωρο 1823- καλοκαίρι 1824). Από την μία πλευρά, ήταν οι: Κουντουριώτης, Κολέτης, Μαυροκορδάτος ( οι κυβερνητικοί), και από την άλλη ήταν οι στρατιωτικοί, υπό τον Θ. Κολοκοτρώνη και τον Νικηταρά. Κύριος στόχος και των δύο παρατάξεων, ήταν όχι η εξόντωση του αντιπάλου, αλλά ο προσεταιρισμός αυτού. Τρανταχτό παράδειγμα, είναι η υπόθεση «Γκούρα», του πρωτοπαλίκαρου του Ανδρούτσου που εξαγοράστηκε από τους «κυβερνητικούς». Όλα αυτά, την ίδια ώρα που οι Οθωμανοί ετοίμαζαν την αντεπίθεση τους και η επανάσταση είχε αρχίσει να απειλείται.
ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΑΝΕΙΟ
Το δεύτερο δάνειο της Ελλάδας, υπογράφηκε το 1825. Δυστυχώς, το πάθημα δεν έγινε μάθημα για τους επαναστατημένους Έλληνες. Τα ίδια του πρώτου δανείου, επαναλήφθηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό στο δεύτερο, με καταστροφικές συνέπειες για την Ελλάδα.
Με την πάροδο του χρόνου, ήταν φανερό ότι, η επανάσταση θα μπορούσε να εδραιωθεί μόνο με την δημιουργία ενός αξιόμαχου και δυνατού στόλου. Έτσι, προκρίθηκε η αίτηση χορήγησης δεύτερου δανείου, με σκοπό την ανεύρεση των απαραίτητων πόρων για τη δημιουργία του στόλου. Το ποσό που «δάνεισαν», ποιοι άλλοι (;), οι Άγγλοι τραπεζίτες -το σκάνδαλο του Λονδίνου– στην Ελλάδα, ανερχόταν στα δύο εκατομμύρια £. Ποσό δυσθεώρητο για τα δεδομένα της εποχής.
Ωστόσο, και αυτό, ναι μεν πιστώθηκε στο λογαριασμό της επανάστασης, αλλά ουδέποτε έφτασε στα χέρια των Ελλήνων. Συγκεκριμένα, η πραγματική αξία του δανείου ήταν το 49% των χρημάτων, ήγουν 284.000£, τα οποία, όμως, δεν βρίσκονταν στα ταμεία μας, αλλά στην Αγγλία και συγκεκριμένα στα χέρια των τραπεζιτών σε συνεννόηση με το «φιλελληνικό κομιτάτο» του Λονδίνου. Το καινούριο στοιχείο εδώ, είναι ότι αυτό το δάνειο είχε ομολογιακό χαρακτήρα, είχε εισέλθει δηλαδή στο χρηματιστήριο και η τιμή της μετοχής εξαρτιόταν άμεσα από την πορεία της επανάστασης. Τζόγος, δηλαδή με την τύχη ενός ολόκληρου λαού.
Μολοταύτα, ο στόχος παρέμενε αμετάβλητος. Η δημιουργία ενός ισχυρού στόλου, ικανού να αναμετρηθεί με τον τουρκικό.Έγινε παραγγελία, λοιπόν, για έξι υπερσύγχρονα ατμόπλοια, τα οποία θα μπορούσαν να είχαν ολοκληρώσει τον πόλεμο νωρίτερα και, ακόμη, να μην χρειάζονταν η παρέμβαση των Μ. Δυνάμεων στο Ναυαρίνο. Από τα έξι ατμόπλοια, τα οποία η Ελλάδα παρήγγειλε και πλήρωσε, στα ελληνικά ύδατα έπλευσαν μόνο τα τρία, εκ των οποίων εγκαίρως – κατόπιν παρέμβασης του Άστιγγος- μόνο το ένα, η «Καρτερία». Τα άλλα δύο παρελήφθησαν μετά τη λήξη των εχθροπραξιών, όταν πια δεν τα χρειαζόμασταν.
Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
Υπάρχει μια παροιμία στην Β. Αμερική, που αναφέρει: «Άλλο η καρδιά, άλλο τα λεφτά». Ενώ, οι Αμερικανοί, στην πλειονότητά τους, συμπεριλαμβανομένου και του Τύπου, είδαν με θετικό μάτι την ελληνική επανάσταση, η στάση τους, όταν η « χρεία» κουρτάλησε την πόρτα τους, δεν ήταν καθόλου συμπαραστατική. Στα μέσα της επανάστασης, η Ελλάδα προχώρησε σε μια γενναία, όσον αφορά τα οικονομικά της, παραγγελία στις Η.Π.Α. Συγκεκριμένα, παραγγέλθηκαν οκτώ φρεγάτες, δύο μεγάλες, έξι μικρές. Το αρχικό, συμφωνηθέν πόσο είχε οριστεί στις 155.000$. Το αποτέλεσμα ήταν, η Ελλάδα να πληρώσει τα τριπλά και να παραλάβει μια φρεγάτα. Αυτό συνέβη, διότι, όταν υπεγράφη η συμφωνία-σύμβαση, η ελληνική αντιπροσωπεία, όντας άπειρη στις διαπραγματεύσεις και πολλά εκ των στελεχών της επηρμένα από την δίψα για πλουτισμό, δεν αντιλήφθησαν τις αοριστίες και τα «παραθυράκια» του συμβολαίου. Έτσι, οι Αμερικάνοι – το ναυπηγείο της Νέας Υόρκης συγκεκριμένα, βρήκαν την ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν στις πλάτες της επανάστασης, ανεβάζοντας συνεχώς το κόστος κατασκευής. Παρόλα αυτά, υπήρξε αντίδραση από την «επίσημη» Ελλάδα, -αποστολή του Κοντόσταβλου, για την διαλεύκανση της υπόθεσης. Η διαμάχη έφτασε στα δικαστήρια, με την απόφαση να είναι εναντίων της Ελλάδας (απόφαση, η οποία πάρθηκε από έναν δικαστή, προφανώς, φίλα προσκείμενο ή εξαγορασμένο από την πλευρά των αντιδίκων). Σύμφωνα, λοιπόν, με την δικαστική απόφαση, η ελληνική πλευρά υποχρεούταν να αγοράσει τη μία εκ των φρεγατών, έναντι ενός εξωφρενικού ποσού, με τους κερδοσκόπους ατιμώρητους και το ταμείο των επαναστατών αδειανό.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Εν κατακλείδι, η ιστορία της ελληνικής επανάστασης, όπως και κάθε επανάστασης, έχει πολλές πτυχές και παραμέτρους, οι οποίες απαιτούν χρόνια μελέτης και φυσικά, είναι αδύνατον να χωρέσουν σε ένα μικρό αφιέρωμα. Ωστόσο, υπάρχει ένα απαύγασμα μέσα από την έρευνα, το οποίο φωτίζει το χθες, δίνοντας μας τροφή για σκέψη στο σήμερα· ναι μεν , «δεν είν’ εύκολες οι θύρες εάν η χρεία τες κουρταλή», αλλά αν κοιτάξουμε καλύτερα στο χρονοντούλαπο της ιστορίας θα διαπιστώσουμε ότι, σχεδόν διακόσια χρόνια μετά, οι παθογένειες και οι λόγοι που δεν άφησαν, ουσιαστικά, την Ελλάδα ακηδεμόνευτη, ισχύουν και δυστυχώς δεν φαίνεται να εξαλείφονται. Μήπως, θα έπρεπε να (ξανα)διαβάσουμε την ιστορία μας, για να δούμε το μέλλον μας… ;
Πηγές- Βιβλιογραφία- Αποσπάσματα:
- Ιστορία του ελληνικού έθνους, Παπαρρηγόπουλος, Οξύ. Αθήνα, 1971
- Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα, Μπελογιάννης Ν., Άγρα. Αθήνα, 2011
- Ο φιλελληνισμός και η επανασταση του 1821, Πρασσά Αννίτα, Δημιουργία, Αθήνα, 1999
- «Η Ελληνική Επανάσταση του ’21 – Τεκμήρια, αναψηλαφήσεις, ερμηνείες» , Κρεμμυδάς Β. ,Gutenberg , Αθήνα 2016
- The American people’s support to the Greek war of independence 1821,Athens, Papazissis publishers, 2010
-
Ιστορία του νέου ελληνισμού:πήγες της ιστορίας του νέου ελληνισμού, Βακαλόπουλος Απ., Αντ. Σταμουλης, Αθήνα, 2003
- Τα δάνεια της ελληνικής επανάστασης, Μηχανή του Χρόνου, Βασιλόπουλος Χ.
- http://helleniccomserve.com/greek_war_for_independence.html