Τα τελευταία νέα έχουν θλίψει όλον τον κόσμο. Σήμερα όσο ποτέ έχουμε ανάγκη να μάθουμε περισσότερα για τους τρομοκράτες τζιχαντιστές και την ψυχολογία τους. Τι σημαίνει εξτρεμισμός και ποιους ελκύει;
Σήμερα, οι δυτικές χώρες (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία και οι σύμμαχοί τους) βρίσκονται σε πόλεμο με μια εξτρεμιστική ομάδα που προέρχεται από τη Συρία και το Ιράκ και αυτοαποκαλείται «ISIS» (Islamic State in Iraq and Syria). Η ομάδα αυτή ανακήρυξε την ίδρυση ενός χαλιφάτου τον Ιούνιο του 2014 και έκτοτε επιδιώκει να επεκτείνει το έδαφός της.
Η Διεθνής Αμνηστία κατηγόρησε την ISIS για εγκλήματα πολέμου, συμπεριλαμβανομένων γενοκτονίας, βασανιστηρίων, απαγωγών, σεξουαλικής βίας και αδιάκριτης δολοφονίας αμάχων. Οι πρωθυπουργοί των κρατών που την αντιμάχονται, έχουν επώνυμα χαρακτηρίσει την ομάδα αυτή ως «εχθρική» και αναφέρουν μεταξύ άλλων ότι εκμεταλλεύεται την ισλαμική πίστη με τέτοιο τρόπο ώστε να δικαιολογεί τη διαστρεβλωμένη και βάρβαρη ιδεολογία της.
Όμως, πολλοί από τους μαχητές του ISIS είναι πολίτες της Δύσης. Πράγματι, υπάρχουν πολλές αναφορές από διάφορες χώρες για μουσουλμάνους πολίτες που πέθαναν πολεμώντας για το ισλαμικό κράτος ή δολοφόνησαν για τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, με αποκορύφωμα την αιματοχυσία των δημοσιογράφων στο Γαλλικό περιοδικό Charlie Hebdo στις 7 Ιανουαρίου 2014 στο Παρίσι.
Ποτέ δεν ήταν πιο επείγον και πιο ουσιαστικό από σήμερα, να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι έλκονται προς εξτρεμιστικές πεποιθήσεις και εισχωρούν σε βίαιες εξτρεμιστικές οργανώσεις. H έρευνα της Βρετανικής Ψυχολογικής Κοινότητας παρέχει μια σύντομη επισκόπηση της ψυχολογικής έρευνας και των θεωριών που εξηγούν το δέλεαρ του εξτρεμισμού.
Η ανάγκη του «ανήκειν»
Μια έρευνα του 2006 στη Μεγάλη Βρετανία, που περιέχει συνεντεύξεις με Βρετανούς μουσουλμάνους, αποκάλυψε ένα σημαντικό γεγονός: οι άνθρωποι που αισθάνονται πρωτογενώς μουσουλμάνοι παρά Βρετανοί, έλκονταν περισσότερο από την έννοια της Τζιχάντ και του μαρτυρίου. Πράγματι, σύμφωνα με τον Randy Borum (2014), συγγραφέα στο επιστημονικό περιοδικό «Behavioural Sciences and the Law», η βασική ψυχολογική ευαλωτότητα αυτών που οδηγούνται προς τον εξτρεμισμό, σχετίζεται άμεσα με την ανάγκη τους να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου.
«Σε ριζοσπαστικά κινήματα και εξτρεμιστικές ομάδες, πολλοί υποψήφιοι τρομοκράτες δεν βρίσκουν μόνο νόημα αλλά και μια αίσθηση του ‘ανήκειν’, σύνδεσης με όμοιους ανθρώπους και ασφάλειας».
Μια σχετική ιδέα είναι ότι οι εξτρεμιστικές ομάδες και οι ιδεολογίες τους, βοηθούν τα μέλη τους να αντιμετωπίσουν την αβεβαιότητα για τον εαυτό τους και τον κόσμο.
Ποιος γίνεται κάποιος εξτρεμιστής;
Το 2006 ο Edwin Bakker δημοσίευσε μια ανασκόπηση εκατοντάδων τζιχάντ τρομοκρατών στην Ευρώπη, που βασιζόταν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και σε νομικές εκθέσεις. Από τα 242 άτομα που εντοπίστηκαν από τον Bakker, οι περισσότεροι βρίσκονταν στο τέλος της εφηβείας τους ή ήταν κοντά στα 30 και μόλις 5 εξ αυτών ήταν γυναίκες. Σύμφωνα με τον Silke (2008), οι περισσότεροι ισλαμιστές εξτρεμιστές προέρχονται επίσης από την ανώτερη ή μεσαία τάξη και τείνουν να είναι καλά μορφωμένοι.
Οι περισσότεροι εξτρεμιστές δεν είναι ψυχασθενείς
Σύμφωνα με τον Borum (2014) «η έρευνα δείχνει ότι οι γνώσεις περί ψυχικής ασθένειας, δεν προσφέρουν σημαντική βοήθεια στους επαγγελματίες με τις επιχειρησιακές αρμοδιότητες για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας». Ο Silke (2008) συμφωνεί: «… η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνών σχετικά με τους τρομοκράτες κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι δράστες δεν είναι ψυχολογικά ασθενείς».
Ο εξτρεμισμός τροφοδοτείται αρχικώς από μία ομαδική διεργασία, γνωστή και ως «Ομάδα Πόλωσης»
Πολλοί άνθρωποι εισάγονται αρχικά σε εξτρεμιστικές ιδεολογίες μέσω κλειστών συστημάτων. Μέσα σε αυτές τις μικρές ομάδες, εμφανίζεται συχνά ένα κλασικό ψυχολογικό φαινόμενο γνωστό ως «ομάδα πόλωσης». Αυτή είναι μία τάση των ομάδων για να φτάσουν σε πιο ακραίες θέσεις, από ό,τι θα είχαν κάνει οποιαδήποτε μεμονωμένα μέλη μόνα τους.
Περιθωριοποίηση και Αντίληψη αδικίας
Πολλοί επίδοξοι, βίαιοι εξτρεμιστές έχουν παράπονα για το κράτος που ζουν, μερικές φορές βιώνουν μια αίσθηση ταπείνωσης (είτε προσωπικά είτε για λογαριασμό της ομάδας που ανήκουν) και έχουν μια επιθυμία για εκδίκηση. Παράλληλα, αισθάνονται ότι οι ανάγκες και τα συμφέροντά τους δεν αναγνωρίζονται από την ευρύτερη κοινότητα. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις δυτικές χώρες, ο μουσουλμανικός πληθυσμός εκπροσωπείται ελάχιστα στα κέντρα των αποφάσεων και στα εθνικά κοινοβούλια. Μία έρευνα του 2009 με τον τίτλο “Μοτίβα σκέψης στον Στρατιωτικό Εξτρεμισμό” ανέλυσε τη νοοτροπία πολλών εξτρεμιστικών ομάδων σε όλο τον κόσμο (με βάση το διαδίκτυο και έντυπο υλικό), συμπεριλαμβανομένου του IRA και της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και δύο βασικές πεποιθήσεις που βρήκε, ήταν η παρανομία απέναντι στους νόμους και ότι η όποια αλλαγή μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από ακραία και μη συμβατικά μέσα.
Απανθρωποποίηση των εχθρών
Ένα συγκλονιστικό χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς πολλών βίαιων εξτρεμιστών είναι η πλήρης περιφρόνηση τους για την αξία των άλλων ανθρώπινων ζωών. Το συγκεκριμένο πλαίσιο ορίζει τον τρόπο που οι άνθρωποι είναι σε θέση να «απανθρωποποιούν» τους εχθρούς τους ή τους βλέπουν ως ασήμαντους – δηλαδή, τους αντιμετωπίζουν ως κάτι λιγότερο από ανθρώπους. Αυτό το άσχημο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ψυχολογίας έχει εντοπιστεί στο πλαίσιο εγκεφαλικών αποκρίσεων, σε μελέτες με άστεγους και τοξικομανείς αλλά και σε σχέση με τη βία των συμμοριών.
Υπαρξιακές Επιρροές
Για πολλούς ανθρώπους τα εξτρεμιστικά θρησκευτικά κινήματα προσφέρουν υπαρξιακή ασφάλεια. «Οι εξτρεμιστές και πολλοί από τους λεγόμενους φονταμενταλιστές σε όλες τις θρησκείες, χρησιμοποιούν μία από τις πιο βασικές και συχνά πιο καταστροφικές μορφές άμυνας», γράφει ο Gibbs (2005) «που καταστέλλουν το άγχος της μη ύπαρξης: διαχωρίζουν τον εαυτό τους και συμπληρώνουν το κενό με θρησκευτικά αυτοπροστατευτικά συστήματα και γνωστικές κατασκευές». Επίσης σχετική είναι και η «Θεωρία διαχείρισης του τρόμου», η οποία υποστηρίζει ότι ανταποκρινόμαστε στις υπενθυμίσεις της θνητότητάς μας, εδραιώνοντας τα πιστεύω μας και εμβαθύνοντας τις πολιτιστικές μας πεποιθήσεις. Μια μελέτη του 2006 διαπίστωσε ότι όταν Ιρανοί Μουσουλμάνοι φοιτητές θυμήθηκαν τη δική τους θνησιμότητα, εξέφρασαν στη συνέχεια περισσότερη πρόθεση υποστήριξης για τους συνομηλίκους τους, που πίστευαν στην νομιμότητα των επιθέσεων αυτοκτονίας εναντίον των ΗΠΑ.
Βίαιη Γραφή
Είναι γνωστό ότι χωρία του Κορανίου και της Βίβλου περιέχουν εκκλήσεις για βία. Οι θεολόγοι εξηγούν ότι αυτά τα χωρία δεν πρέπει να εκλαμβάνονται κυριολεκτικά και πρέπει να εξετάζονται κάθε φορά στο αντίστοιχο πλαίσιο. Παρ ‘όλα αυτά, εξακολουθεί να υπάρχει η πιθανότητα ότι η βίαιη γραφή υποκινεί επιθετικότητα. Μια μελέτη του 2007 εξέτασε αυτή την υπόθεση. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι μαθητές που εκτέθηκαν σε βίαιη γραφή, παρουσίασαν στη συνέχεια περισσότερη επιθετικότητα, ειδικά αν ήταν θρησκευόμενοι.
Ενθουσιασμός, κίνδυνος και η αναζήτηση νοήματος
“… η αναζήτηση για την προσωπική σημαντικότητα, αποτελεί μια βασική κινητήρια δύναμη που μπορεί να ωθήσει τα άτομα προς τον βίαιο εξτρεμισμό», γράφει ο Kruglanski και οι συνεργάτες του σε μία μελέτη του 2014. Ο Silke (2008) επισημαίνει ομοίως ότι σε πολλές κοινότητες, « η προσχώρηση σε μια τρομοκρατική ομάδα, αυξάνει σημαντικά το κύρος ενός εφήβου ή της εφηβείας ως εξελικτική φάση». Είναι επίσης σημαντικό να αναγνωρίσουμε το δέλεαρ του κινδύνου και τον ενθουσιασμό, ιδιαίτερα στους νέους άνδρες που στερούνται των πολιτικών τους δικαιωμάτων. Ο Silke παραπέμπει σε ένα πρώην μέλος του IRA το οποίο αναπολεί την εποχή του ως τρομοκράτης: «Έζησα κάθε μέρα σε κατάσταση αυξημένης εγρήγορσης. Οτιδήποτε έκανα, όσο ασήμαντο και αν είναι τώρα, μου φαινόταν τότε ότι είχε νόημα».