Απορριπτέες τείνουν να είναι, στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι θεωρίες που υποστηρίζουν την ολοκληρωτική “ανακατασκευή” των κοινωνιών, με στόχο την επίτευξη πλήρους ισότητας και δικαιοσύνης, και την υιοθέτηση ενός “ανθρώπινου” τρόπου ζωής, ως ουτοπικές. Όσον αφορά στο μέσο ανακατασκευής, το οποίο είναι επίσης απορριπτέο, τότε οι λέξεις “επανάσταση” και “αναρχία” είναι απ’ τις πρώτες που μας έρχονται στο μυαλό.
Καθημερινά βιώνουμε την εξαθλίωση, η οποία παίρνει μορφές πολλαπλές, όπως για παράδειγμα τη μορφή ελλιπούς ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης ή αυτήν του ανεπαρκούς εκπαιδευτικού συστήματος. Βλέπουμε, ξέρουμε, ακούμε, χωρίς να παύουμε να αναρωτιώμαστε “Γιατί;”. Ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σόου είχε χωρίσει τους ανθρώπους σε δύο κατηγορίες. “Υπάρχουν” λέει “αυτοί που παρατηρούν την πραγματικότητα και αναρωτιούνται γιατί, και υπάρχουν, επίσης, αυτοί που τη φαντάζονται όπως δεν ήταν ποτέ και αναρωτιούνται γιατί όχι”. Διότι ναι μεν το πρώτο βήμα για την επίλυση ενός προβλήματος είναι η συνειδητοποίηση της ύπαρξης του ίδιου του προβλήματος, αλλά δυστυχώς μια τέτοια στάση σε καμία περίπτωση δεν δύναται να θεωρηθεί επαρκής.
Ουτοπία: ουσιαστικό, γένους θηλυκού. Με τον όρο αυτό, εννοούμε έναν ιδανικό τόπο ή μια ιδανική κατάσταση που δεν υφίσταται πουθενά και είναι πολύ δύσκολο, ή και αδύνατον να υλοποιηθεί. Ο Τόμας Μορ, στο ομότιτλο βιβλίο του, περιγράφει μια φανταστική κοινωνία ενός νησιού στον Ατλαντικό Ωκεανό, η οποία διαθέτει ένα τέλειο κοινωνικό, πολιτικό και νομικό σύστημα. Ουτοπίες θεωρούνται επίσης η “Ατλαντίδα” του Πλάτωνα, καθώς και η κομμουνιστική κοινωνία του Καρλ Μαρξ.
Μία λέξη παρεξηγημένη και διφορούμενη, η “ουτοπία” άλλοτε υποστηρίζεται και άλλοτε απορρίπτεται. Ο προσφάτως εκλιπών Εδουάρδο Γκαλεάνο είχε πει πως “Η ουτοπία βρίσκεται στον ορίζοντα. Αν κάνω δύο βήματα προς το μέρος της, αυτή απομακρύνεται δύο βήματα πίσω. Αν προχωρήσω δέκα βήματα μπροστά, εκείνη ξεγλιστράει δέκα βήματα πιο πέρα. Όσο μακριά κι αν πάω, ποτέ δεν την αγγίζω. Προς τι λοιπόν η ουτοπία; Μας αναγκάζει να προχωρούμε».
Ο Ζοζέ Σαραμάγκου είχε διαφορετική άποψη. Αντιτασσόμενος στον Δονκιχωτισμό, έχει αναφέρει πως “δεν είμαι ουτοπιστής”. Και συνεχίζει “Θεωρώ την ουτοπία μια άχρηστη έννοια, κάτι σαν να λέμε ότι θα πεθάνουμε όλοι και θα πάμε στον παράδεισο. Προτείνω να αφαιρέσουμε τη λέξη ουτοπία από το λεξικό, ή να μείνει εκεί, αλλά φρόνιμη και χωρίς να ενοχλεί. Για τα δισεκατομμύρια ανθρώπων που ζουν μέσα στη φτώχεια αυτήν η λέξη δεν σημαίνει απολύτως τίποτα. Στο τέλος ο Δον Κιχώτης ξαναγίνεται αυτός που ήταν, ξαναγυρίζει στην ανθρώπινη διάσταση όπου όλοι πρέπει να ζήσουμε και να δουλέψουμε. Ποια η τρομερή παρανόηση, στην οποία υποπίπτουμε όλοι: ουτοπία είναι να νομίζουμε ότι έχουμε ανάγκη κάποια πράγματα κι ότι θα μπορέσουμε να τα αποκτήσουμε, μια μέρα. Η παρανόηση είναι ότι φανταζόμαστε πως αυτό που σήμερα επιθυμούμε θα μείνει επιθυμητό μέχρι μια μέρα που τοποθετούμε στο μέλλον, ας πούμε το έτος 2043 ή σε ενάμιση αιώνα, που θα έχουμε πεθάνει όλοι. Αυτό που για μας θα ήταν υπέροχο σήμερα, για τους απογόνους μας δεν θα είναι. Δεν γίνεται να αγνοήσουμε αυτή την απλή αντίθεση. Για μένα, ο μοναδικός πιθανός τόπος/ χρόνος είναι η αυριανή μέρα”.
Κι αν είναι ουτοπικό να πιστεύουμε πως είναι δυνατόν να δημιουργηθεί μία κοινωνία ίσων ευκαιριών, τότε γιατί είμαστε εδώ; Σίγουρα πάντως δεν είμαστε για να επαναπαυόμαστε στην ιδέα μιας ανέφικτης ιδανικής πραγματικότητας. Ακόμη και ο Σαραμάγκου ανέφερε στο λόγο του πως “Είναι χρήσιμη η ουτοπία μικρού βεληνεκούς, αλλά τότε δεν ονομάζεται πια ουτοπία, ονομάζεται δουλειά, πρόοδος, κατάκτηση“.
Ταυτιζόμενοι είτε με τη μία είτε με την άλλη άποψη, οφείλουμε, καταρχάς, να συνειδητοποιήσουμε τι είναι αυτό το οποίο θέλουμε. Ή μάλλον αν θέλουμε κάτι. Αν επιζητούμε κοινωνική ισότητα, αν θέλουμε μια κοινωνία ελεύθερη από προκαταλήψεις που τεχνητά κάνουν τους ανθρώπους άνισους, παρόλο που οι ίδιοι είναι όντα φύσει ίσα μεταξύ τους. Αν διεκδικούμε ελευθερίες και δικαιώματα, πόσιμο νερό, φάρμακα για όλους, αν θέλουμε να ζούμε ίσοι μεταξύ ίσων. Αν δεν επιθυμούμε τίποτα από τα παραπάνω, η ανάγνωση τελειώνει εδώ και το πρόβλημα πρέπει να εντοπιστεί αλλού. Αν επιζητούμε όμως όλα τα παραπάνω, και πολλά περισσότερα, τότε ας γίνουμε ένας κόσμος γεμάτος αρσενικούς και θηλυκούς Δον Κιχώτες. Κι ας είναι ουτοπία.