“Το παρόν, λες, ζήσε
Ζήσε μόνο το παρόν.
Αλλά εγώ δε θέλω το παρόν, την πραγματικότητα θέλω.
Θέλω τα πράγματα που υπάρχουν, όχι το χρόνο
Που τα μετράει“.
Το μήνυμα ήρθε από μία εκ των χωρών της Ιβηρικής χερσονήσου, την Πορτογαλία. Ήταν υπογεγραμμένο από 27 διαφορετικές προσωπικότητες. Άλλοτε έφερνε την υπογραφή του Αλεξάντερ Σερτς, άλλοτε του Αλμπέρτο Καέιρο, άλλοτε του Ρικάρντο Ρέις. Κάθε μία από τις προσωπικότητες αυτές ήταν το “εγώ” του ποιητή, του Φερνάντο Πεσσόα. Ήταν, όπως τους ονόμαζε ο ίδιος, οι ετερώνυμοί του. Το μήνυμα ήταν μεγάλο και περιελάμβανε πλήθος χειρόγραφων κειμένων, πολλά εκ των οποίων παρέμειναν αδημοσίευτα μέχρι το θάνατο του ποιητή, το 1935.
Ποιητής ανήσυχος, έγραψε βιβλία που προκάλεσαν, βιβλία και έννοιες που ήταν δύσκολο να κατανοηθούν. Μεταξύ αυτών φυσικά και το διάσημο βιβλίο του Πεσσόα, “Ο αναρχικός τραπεζίτης”, και μόνο ο τίτλος του οποίου σοκάρει. Και τραπεζίτης και αναρχικός; Πλούσιος, δαιμόνιος αλλά συγχρόνως ένας ολοκληρωμένος αναρχικός που μάχεται για την απελευθέρωση της κοινωνίας; Η απάντηση που δίνει ο Πεσσόα είναι θετική.
Ένα βιβλίο που απαιτεί σίγουρα και δύο και τρεις αναγνώσεις. Πραγματεύεται την ιστορία ενός πανίσχυρου και πάμπλουτου τραπεζίτη ο οποίος συζητά με έναν φίλο του στη διάρκεια ενός δείπνου. Το θέμα της συζήτησης είναι το αν ισχύει η φήμη ότι ο τραπεζίτης όχι μόνο υπήρξε κάποτε στη ζωή του, αλλά κυρίως αν παραμένει έως εκείνη τη χρονική στιγμή της συνομιλίας τους αναρχικός.
Ο τραπεζίτης αμφισβητεί τους αναρχοσυνδικαλιστές και τους βομβιστές, και δηλώνει πως η διαφορά μεταξύ εαυτού και εκείνων είναι πως εκείνοι είναι αναρχικοί μόνο στη θεωρία, ενώ αυτός είναι αναρχικός και στη θεωρία και στην πράξη. “Αυτοί είναι μυστικιστές αναρχικοί, ενώ εγώ είμαι επιστήμονας αναρχικός. Αυτοί είναι αναρχικοί που δεν αντιμετωπίζουν τις συνέπειες, ενώ εγώ αναρχικός που μάχεται και ελευθερώνει… Σε συντομία: αυτοί είναι ψευδο-αναρχικοί, ενώ εγώ είμαι αναρχικός“.
“Ως αναρχικός το θεωρούσα ανυπόφορο να είμαι απλά ένας παθητικός αναρχικός, να παρακολουθώ συνέχεια ομιλίες και να τις σχολιάζω ύστερα με τους φίλους μου. Όχι, κάτι έπρεπε να συμβεί! Έπρεπε να γίνει δουλειά κι αγώνας για την υπόθεση των καταπιεσμένων και των θυμάτων των κοινωνικών συνθηκών. Αποφάσισα να πάρω, στα πλαίσια των δυνατοτήτων μου, την υπόθεση στα χέρια μου. Σκεφτόμουν τρόπους για να υπηρετήσω την αναρχική υπόθεση. Σχεδίασα ένα πρόγραμμα δράσης”.
Ο Πεσσόα πίστευε ότι δεν μπορούν όλοι οι άνθρωποι να είναι ίσοι απέναντι στη Φύση, εφόσον άλλοι έρχονται στον κόσμο ψηλοί και άλλοι κοντοί, άλλοι δυνατοί και άλλοι αδύναμοι, άλλοι έξυπνοι και άλλοι όχι και τόσο. Πέρα όμως από αυτά τα εκ γενετής χαρακτηριστικά του κάθε ατόμου, “όλοι θα μπορούσαν να είναι ίσοι, μόνο… που αυτό το εμποδίζουν οι κοινωνικοί θεσμοί και γι’ αυτό έπρεπε να καταστρέψουμε τους θεσμούς”. Πρέπει, λοιπόν κατά τον Πεσσόα, να καταστραφούν οι κοινωνικές επινοήσεις, και ο κάθε άνθρωπος να γίνει ο ίδιος ελεύθερος. Και μιας και το χρήμα είναι η μεγαλύτερη κοινωνική επινόηση του ανθρώπου, ο ήρωας του βιβλίου του αποφάσισε να απελευθερωθεί από αυτό. Να μην τον αφορά, δηλαδή, πλέον η ύπαρξη του χρήματος. Και έτσι έγινε πλούσιος. Απέκτησε την κοινωνική ελευθερία, τον απόλυτο στόχο του αναρχισμού.
Το μήνυμα που φέρνει ο Πεσσόα είναι αισιόδοξο. Ο Πορτογάλος ποιητής αναφέρθηκε στο θάνατο με τρόπο παρόμοιο με εκείνον του Έλληνα ποιητή, Τάσου Λειβαδίτη, ο οποίος είχε γράψει πως “Η ώρα του θανάτου μας είναι γραμμένη σ’ όλα τα ρολόγια”.
ΑΣΥΝΔΕΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ
Όταν ξανάρθει η Άνοιξη,
Ακόμα κι αν είμαι ήδη νεκρός,
Τα λουλούδια, όπως πάντα, θα ξανανθίσουν,
Και τα δέντρα δε θα ‘ναι λιγότερο πράσινα
Από πέρσι την Άνοιξη.
Η πραγματικότητα δε μ’ έχει ανάγκη.
Νιώθω απέραντη χαρά
Στη σκέψη πως ο θάνατός μου σημασία καμία δεν έχει.
Αν ήξερα ότι ο θάνατός μου θα ‘τανε για αύριο,
Κι η άνοιξη για την επόμενη ημέρα,
Ευχαριστημένος θα πέθαινε γι’ αυτό που μεθαύριο θα ερχόταν.
Αν είναι αυτή η ώρα του, θα έρθει ακριβώς στην ώρα του.
Μ’αρέσει που, πραγματικά, όλα με ακρίβεια έρχονται
Και μ’ αρέσει, γιατί έτσι θα γινόταν ακόμα κι αν δεν μ’ άρεσε.
Γι’ αυτό, αν είναι τώρα να πεθάνω, θα πεθάνω ευτυχής,
Γιατί όλα είναι πραγματικά και με ακρίβεια έρχονται.
Στα λατινικά ας προσευχηθούν πάνω στο φέρετρό μου.
Αν θέλουν, ας χορέψουν κι ας τραγουδήσουν γύρω του.
Προτιμήσεις δεν έχω, τώρα που δεν θα μπορούσα να ‘χω πια.
Αυτό που θα ‘ρθει, όταν έρθει, θα είναι αυτό που πρέπει
Να ‘ρθει.
Φερνάντο Πεσσόα: Πορτογάλος ποιητής και συγγραφέας γεννημένος στη Λισαβόνα το 1888. Πραγματοποίησε σπουδές στην αγγλική γλώσσα και το μεγαλύτερο μέρος του έργου του παρέμεινε αδημοσίευτο μέχρι το θάνατό του το 1935. Πέθανε από κολικό του νεφρού.